Arian Leka rrëfen në dy vëllime mitet e antikitetit

Botimet “Poeteka” hedh në qarkullim dy vëllime të librave “Legjendat më të bukura të mitologjisë antike”, duke ngritur pyetje e teza si –Po përse duhet ta lexojmë mitologjinë sot?

Nuk ka kultura në të cilat mungojnë format “compendium”, si enciklopedi të përgjithshme e të përmbledhura mbi mitet e antikitetit. Shkruesit e  këtyre librave marrin rolin e një bardi apo të një guide letrare, për të ritreguar sipas mënyrës dhe stilit të tyre një nga pjesët më të shkëlqyera të krijimtarisë njerëzore, e cila rri përballë nesh me cilësimin “anonim”. Në këtë aspekt rrëfimtari shfaqet si bashkautor, duke pasur gjithmonë përkrah mitet antike që mbërritën nga Homeri, mitet orfike të mistereve dhe të ritualeve dhe mitet e mëvonshme, krijuar nga teatri. Në këtë rast, bashkautori-rrëfimtar shdërrohet në bashkudhëtar me lexuesin. Këtë ka bërë edhe shkrimtari Arian Leka me dy vëllimet e librave “Legjendat më të bukura të mitologjisë antike”, publikuar në dy vëllime nga “Botimet Poeteka”. Po përse duhet ta lexojmë mitologjinë sot? Disa nga përgjigjet e këtyre pyetjeve gjenden në tekstet hyrës, me të cilët Arian Leka i paraprin rrëfimit. Aty shprehet se pa mitet diçka do të na mungonte në shpjegimin e fillesave tona të mugëta… Pa mitet nuk do të mund të gjenim vendin tonë dhe marrëdhënien tonë me botën, gjatë kohës kur faktet dhe ngjarjet ndodhnin, dhe nuk mbaheshin shënim si histori. Shumë prej miteve nuk mbetën thjesht si të tilla. Ato u përdorën nga letërsia, dhe prej aty zunë vend edhe në teatër, duke u bërë, së paku, që prej shekullit të V-të para erës sonë, lënda kryesore për veprat teatrore të shkruara nga Eskili, Sofokliu, Euripidi, Aristofani, Liv Androniku apo Plauti romak. Por çdo kohë ka mitet e veta, çdo shekull ngre mitet dhe mitologjia është kudo. Perënditë e lashta politeiste nuk janë zhdukur kurrë për fare, thekson autori. Ato janë pjesë e jetës moderne, gjithashtu. Mitologjinë dhe personazhet e saj i ndeshim përreth, tashmë si emra planetësh, si Jupiteri, Urani, Mërkuri, Saturni, për shembull. Ato janë yje dhe yjësi, si Andromeda. Janë emra agjencish udhëtimi, si Neptun apo Poseidon. Janë emra shkollash, si Argonautët, Kentaur apo Grifon. Janë edhe emra klubesh futbolli, si Ajaks. Mitologjinë e ndeshim po ashtu edhe në gjuhën e përditshme, si frazeologji, sa herë që përmendim fjalët ia njoh ku e ka thembrën e Akilit, u fut si kali i Trojës, hyri midis Skillës dhe Karibdës, u magjeps nga zëri i sirenave. Madje, edhe në shkolla, nxënësit përdorin fletore me hartat e kontinenteve të botës, të cilën e quajmë Atlas, njëlloj siç quhej edhe titani mitologjik që mbante qiejt dhe botën mbi shpatulla. Por a e dimë se Atlasin e mitit e kemi edhe në trupin tonë? Atlasi gjendet te secili prej nesh. Ky është emri për rruazat e para të shtyllës sonë vertebrore, që njëlloj si titani mitologjik që mbajti peshën e qiejve, mban mbi vete peshën e kafkës së kokës sonë. Vetë fjala mit apo legjendë sot i ka zgjeruar kuptimet e veta, duke krijuar madje mitologji të reja dhe mite lokale. Në ditët tona mitet janë figura politike, janë rende shoqërore, janë mite letrare e sportive, aktorët e aktoret e filmave, këngëtarët dhe këngëtaret apo çdo njeri i famshëm i botës së spektaklit. Po njeriu ku ishte? Në këto dy vëllime lexuesi gjen disa nga mitet rrëfenjat themelore të qytetërimit europian, të cilat na kanë shtangur, tmerruar dhe zbavitur prej shekujsh, por që na kanë mësuar gjithashtu një nga format më mahnitëse të rrëfimit të historisë sonë, mënyrës sesi menduan, përpjekjet e njerëzve për të shpjeguar botën, përjetimet tona, gjurmët që nuk u shlyen dot nga koha, ndryshimet në shoqëri dhe në natyrë. Arian Leka, në tekstet e tij nënvijëzon se mitet kanë nevojë, dhe mbeten përherë të hapura për riinterpretim. Pas këtyre pamjeve mund të pyesim nëse njerëzit e dikurshëm, i nderonin vërtet apo i kishin frikë hyjnitë e tyre? A kishin ato perëndi diçka për t’u adhuruar, kur përmes mitologjisë na shfaqen si vrasës, vjedhës dhe dhunues?



 

Figura e motive mitesh në trupin e epikës popullore shqiptare

Dr.Arian Leka

Prej më shumë se 100 vjetësh albanologët kanë kërkuar dhe kanë hedhur dritë mbi motivet dhe personazhet e miteve të lashta pikasur në përrallat dhe në këngët legjendare të shqiptarëve. Në tekstet e tyre ata kanë botuar gjurmuar figurat, lëndën letrare dhe stilistikën e shkrimit të poezisë dhe fabulave popullore shqiptare. Por gjithashtu ata kanë hedhur dritë edhe mbi lidhjen e posaçme të motiveve dhe personazheve në fabulën e përrallave të popujve fqinjë. Janë analizuar edhe temat e miteve bazë, ndër më të lashtat mes miteve që gjenden të shpërndarë si në rrëfimet që u krijuan në gjuhën shqipe, ashtu edhe në kulturën letrare të vendeve të tjera të Ballkanit. Në fund të viteve ‘30 të shekullit të kaluar, studiuesi Eqrem Çabej botoi në revistën “Hylli i Dritës” studimin Për gjenezën e literaturës shqipe, në të cilin ka përmbledhur pjesën më të rëndësishme të mendimeve, tezave dhe të dijes së kohës, duke na i ofruar si një antologji të mendimit mbi marrëdhënien mes krijimtarisë popullore letrare tek shqiptarët dhe marrëdhënien e saj me mitet e lashtë.

Aty dhe në studime të mëtejshme vërejmë se vëzhgimeve të hershme të Gerog Hahn-it rreth personazheve e motiveve të përbashkëta mes përrallave greke dhe atyre shqiptare u janë bashkuar vërejtjet e Nopsca-s mbi praninë e figurës mitike të Polifemit. Vite më vonë këto mendime janë pasuruar edhe nga tekste e hulumtime të Bernardin Palajt dhe Rrok Gurashit. Në punimet e tyre u jepet përgjigje pohuese jo vetëm pyetjes “a ka me të vërtetë mitologji ndër malet tona”, por përmendet edhe se lënda mitike përdoret ende nga poetët. Pra ajo lëndë letrare nuk ishte e gjallë vetëm ndër malet shqiptare ku këndohej, por edhe poezia e kultivuar u bënte jehonë figurave mitike ndërkallur ndër “rapsodina homerjane me përrallën e Polifemit”. Duket sikur autorët paskëshin pasur parasysh krijimtarinë e Ndre Mjedës që, në poemën “Scodra”, botuar në vitin 1939, e kishte poetizuar mitin e tatëzot-Polifemit si themeltar të qytetit, sidomos në Këngën IV. Kështu e pikas këtë fakt letrar edhe studiuesja Jolanda Kodra në punimin e saj botuar në revistën “Fryma” me titullin Themelimi kreshnik i Shkodrës në poezinë e Mjedjes. Por, përveç personazhit mitik të Polifemit, një figurë tjetër mitike e pikasur me kohë në narrativën shqiptare është edhe ajo e Circes. Kjo figurë ka mbërritur në formën e së Bukurës së Dheut – trajtë kjo e Persefonë/Demetrës shqiptare – trajtuar nga Maximilian Lambertz dhe e paraqitur si e Bija e Diellit nga Auguste Dozon. Qasjeve rreth Polifemit dhe Circes u bashkëngjitet edhe Odiseu, një prej figurave kryesore të miteve antike. Gjurmë të këtij kryeheroi të miteve homerike janë ndeshur sipas studiuesve në kulturën letrare të shqiptarëve arbëreshë në Itali. Në këtë rrjedhë janë vëzhguar ngjashmëri mes kthimit të personazhit të Konstandinit të Vogëlith dhe motivit të kthimit drejt shtëpisë te Odiseu. Një mendim i tillë është mbrojtur nga Eqrem Çabej në studimin Konstandini i vogëlith dhe kthimi i Odiseut, ku janë dhënë argumente rreth rastit dhe ngjashmërive. Po kështu, por prej kësaj lënde mitike, janë edhe “amazonat malore, si këndohet në rapsodinë […] me motive të marruna nga jeta kombëtare”, siç ka vërejtur në studimet e tij Ernest Koliqi. Në një përpjekje prej dekadash, sidomos nga etërit françeskanë, është vënë re edhe prania e përngjasimi me figurat mitike të Herakliut dhe të Atlasit. Në formë të tillë na shfaqen këto ngjashmëri në komentet mbi përrallën shqiptare Shtatë pllamë mjekërr e tri pllamë shtat, botuar në “Hylli i Dritës”, ku një nga personazhet e “bajte katundin në shpinë” – si Atlasi – dhe “vetëm me nji dorë të pshtetun në cep të krahit po e bate katundin e vet me ara, me kopshıtije e me njerz”, apo si Herakliu / Herkuli në mitet e Greqisë dhe Romës së lashtë. Përngjasimet mes takimit të personazheve të përrallës me njëri-tjetrin dhe takimit të Herakliut me Atlasin në mitin antik bëhen të dukshme përmes këtij teksti ku njeriu që mbante katundin në krahë shfaqet me pamje gjiganti, që i kishte pshtet “kambët në dy maje malit e shikjote për seri humnerën, qi gjindej nen te.” Brenda kësaj shtjelle personazhesh mitike të dorës së parë është pikasur edhe një krijesë si Cerberi, qeni monstër me tri a pesëdhjetë kokë që ruante portën e Hadit-Ferrit. Por brenda rrëfimit popullor, në këngë a në përrallë, janë vrojtuar gjithashtu edhe rituale vajesh/kuje me kor dhe korife si në teatrin antik, është studiuar kulti i Dianës-Zanës, siç edhe janë parë ngjashmëri me skenën e gjuetisë së Meleagrit me shokë kundër thíut të egër.  Brenda Eposit shqiptar janë gjurmuar edhe skena rrëmbimesh,  që përngjajnë me rrëmbimin e Helenës. Janë hetuar tablo dhune mbi të vrarët dhe të vdekurit si edhe kobe, që të kujtojnë mizorinë e Akilit mbi Hektorin e vdekur. Përveç këtyre janë dalluar edhe duete heronjsh, të cilëve u përngjajmë si Gjeto Basho Muji dhe Sokol Halili. Ky duet, sipas disa pohimeve, duket se rrjedh nga e njëjta pemë gjenealogjike me “çifte vllazërish trima që na ndeshim te Grekët (Dioskurët)” të afërt edhe me epopenë e Indëve (Açvins) si dhe me epopenë heroike armene Sanazar Aslimelik apo Muji të cilët, sipas studiuesit Shaban Sinani në veprën Ura dhe kështjella, përfaqësojnë “kultin e bukurisë”, “kultin e fuqisë në veprat homerike”, njëlloj si Akili, por jo edhe kultin e përfaqësuar nga Odiseu.  Por, kur shtrohet çështja e marrëdhënies perëndi/perëndeshë – hero, siç është marrëdhënia e Mujit me Zanat Mëkuese, duket se profili i Mujit në këtë marrëdhënie afrohet me atë të heroit Herakli, i cili mëkohet me qumështin hyjnor në Herës, siç Zanat mëkojnë Mujin. Për shkak të këtij qumështi Herakliu dhe Muji kishin forcë mbinatyrore. Po kështu, ky model i Eposit, me gjasa ruan edhe një profil të Tezeut, heroit të mitit antik të cilin, kur mbushi 16 vjeç, e ëma, Etra, e çoi para shkëmbit dhe e urdhëroi ta ngrinte për të dëshmuar forcën fizike…. Por motive të ngjashme, shfaqur në poezinë popullore, në përralla, në balada dhe në këngët e kreshnikëve të epikës shqiptare janë studiuar në shtrirje të gjatë kohore edhe nga albanologë të tjerë si Gustav Meyer, Johann Georg von Hahn, Holger Pedersen, Zef Skiroi (Giuseppe Schirò) At Donat Kurti, P. Marin Sirdan dhe hulumtues të tjerë të mëhershëm të epikës legjendare, bashkëkohës apo të mëvonshëm me këta. Në ato tekste, thuajse prej të gjithë autorëve, nënvizohet fakti se brenda këtij visari epik mund të njohim këngë e gojëdhëna që pasqyrojnë motive njerëzore të lashta e gjendje zakonore të moçme pagane.

*Fragment

 


Fatal error: Uncaught ___C_0: (E_ERROR) Trying to access array offset on value of type bool in /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/js/tinymce/skins/wordpress/images/formatting.config:252 Stack trace: #0 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(13): ___C_5->_errorHandler(2, 'Trying to acces...', '/home/gazetamap...', 13) #1 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(17): JNews\Module\Block\Block_9_View->get_demo_style() #2 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(74): JNews\Module\Block\Block_9_View->get_image_size() #3 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(63): JNews\Module\Block\Block_9_View->build_column(Array, 'jeg_col_2o3') #4 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(47): JNews\Module\Block\Block_9_View->render_column(Array, 'jeg_col_2o3') #5 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/BlockViewAbstract.php(17): JNews\Module\Block\Block_9_View->render_output(Array, 'jeg_col_2o3') #6 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/ModuleViewAbstract.php(165): JNews\Module\Block\BlockViewAbstract->render_module(Array, 'jeg_col_2o3') #7 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Single/SinglePost.php(1265): JNews\Module\ModuleViewAbstract->build_module(Array) #8 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Single/SinglePost.php(205): JNews\Single\SinglePost->related_post(false) #9 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php(307): JNews\Single\SinglePost->related_post_hook('') #10 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php(331): WP_Hook->apply_filters(NULL, Array) #11 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/plugin.php(474): WP_Hook->do_action(Array) #12 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/fragment/post/single-post-1.php(66): do_action('jnews_single_po...') #13 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template.php(772): require('/home/gazetamap...') #14 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template.php(716): load_template('/home/gazetamap...', false, Array) #15 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/general-template.php(204): locate_template(Array, true, false, Array) #16 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/single.php(16): get_template_part('fragment/post/s...') #17 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template-loader.php(106): include('/home/gazetamap...') #18 /home/gazetamapo/public_html/wp-blog-header.php(19): require_once('/home/gazetamap...') #19 /home/gazetamapo/public_html/index.php(17): require('/home/gazetamap...') #20 {main} thrown in /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/js/tinymce/skins/wordpress/images/formatting.config on line 252