Ross Gittins
Gjatë dy shekujve e më shumë njerëzit kanë bërë studime serioze të mënyrës se si funksionon ekonomia, ndërsa ekonomistët kanë rënë dhe janë dashuruar me tokën. Në fillim, ata menduan se ishte në qendër të gjithçkaje, më pas vendosën se nuk ishte dhe aq e rëndësishme. Por rrota mund të kthehet përsëri. Në një fjalim të madh në muajin e kaluar, Brendan Coates i Institutit Grattan kritikoi profesionin e tij për “neglizhencën e gjatë intelektuale të ekonomisë së tokës”.
Nuk duhet të mendoni për përballueshmërinë e çmimeve të banesave për një kohë të gjatë për të kuptuar se problemi nuk është në fakt kostoja e lartë e ndërtimit të një shtëpie, por është kostoja e lartë e tokës ku është ndërtuar.
Por pse kostoja e tokës po rritet shumë më shpejt sesa rritjet ekonomike? Dhe pse ekonomistët nuk interesohen më tepër se pse po ndodh kjo dhe çfarë mund të bëjmë për këtë?
Coates filloi leksionin vjetor të Henry George duke përmbledhur historinë e rritjes dhe rënies së interesit të ekonomistëve për tokën si një burim i përdorur për të prodhuar mallra dhe shërbime.
Ekonomistët e parë – Fiziokratët – nuk mendonin pothuajse asgjë tjetër përveçse tokës, thotë ai. Toka ishte thelbësore: punëtorët bujqësorë ishin burimi i rritjes ekonomike, ndërsa pronarët thjesht komandonin atë që prodhonin punëtorët dhe e dërgonin atë në pjesën tjetër të ekonomisë.
Gjenerata e ardhshme e ekonomistëve, ekonomistët “klasikë” të shekullit të 18-të, e zgjeruan fokusin e tyre në studimin e ndërveprimit kompleks të tre “faktorëve të prodhimit”: tokës, punës dhe kapitalit (fizik).
Adam Smith, një skocez i njohur si babai i ekonomisë, argumentoi se “ndarja e punës” – punëtorët e specializuar në profesione të ndryshme – dhe inovacioni teknologjik ishin ato që nxitën rritjen ekonomike. Por toka ishte ende qendrore.
David Ricardo, një anëtar i parlamentit anglez, argumentoi se pronarët ishin thjesht përfituesit me fat të mungesës natyrore të tokës (çdo vend ka vetëm një sasi të caktuar të saj) dhe kapacitetit të saj prodhues, për të prodhuar ushqim dhe fibra, madje edhe energji dhe minerale të vlefshme, thotë Coates.
Dhe Henry George, ekonomisti i fundit i madh klasik, argumentoi se të ardhurat nga qiratë që gëzojnë pronarët duhet të socializohen duke taksuar vlerën e pa përmirësuar të të gjithë tokës në pronësi private.
Bëjeni këtë dhe nuk do të keni nevojë për ndonjë taksë tjetër. George bëri fushatë të fortë, por kurrë nuk bindi asnjë qeveri të ndiqte këshillat e tij.
Coates thotë se “do të kishim bërë mirë – ndoshta shumë më mirë se sa kemi bërë – nëse do t’i kishim vënë veshin mësimeve të Henry George dhe do t’i kushtonim më shumë vëmendje ekonomisë së tokës”.
Por në shekullin e 19-të ekonomistët klasikë u zëvendësuan nga ekonomistët neoklasikë, të cilët ishin shumë më pak të interesuar për tokën. Dhe në vitin 1956, ekonomisti i madh amerikan Robert Solow zhvilloi një teori të rritjes ekonomike, e cila thoshte se ishin përmirësimet në efiçencë me të cilën u kombinuan puna dhe kapitali fizik (makinat dhe ndërtesat) ato që drejtuan standardin tonë të jetesës.
Roli i tokës në prodhim – dhe në pabarazi – u zhduk nga teoritë që ekonomistët krijuan për të shpjeguar botën, thotë Coates. Në vend të kësaj, toka trajtohej si një formë tjetër e kapitalit fizik.
Coates thotë se “ndryshimi i fokusit për tokën në historinë e mendimit ekonomik pasqyron natyrën në ndryshim të ekonomive që ekonomistët po përpiqeshin të shpjegonin”.
Fiziokratët vëzhguan një botë të dominuar nga bujqësia. Ishte e qartë se pronësia dhe përdorimi i tokës përcaktonte se çfarë prodhohej, në çfarë sasie. Dhe kush mori çfarë.
Ekonomistët klasikë e panë këtë tranzicion botëror përmes Revolucionit Industrial dhe ekonomistët neoklasikë zhvilluan teori për një botë që e kishte bërë atë tranzicion.
Fuqia ekonomike krijoi një gravitet drejt atyre që zotëronin kapital (qoftë fizik apo financiar) dhe larg atyre që zotëronin tokë. Prodhimi bujqësor i hapi rrugë prodhimit industrial.
Për pjesën më të madhe të shekullit të 20-të, neglizhenca e tokës kishte pak pasoja. Më e rëndësishme ishte sasia e kapitalit të investuar (për ta bërë punën më produktive).
“Por ndërsa ekonomitë e përparuara të botës kanë kaluar përsëri – nga prodhimi në shërbime – toka është kthyer,” thotë Coates.
Siç do t’ju thotë çdo agjent imobiliar, bëhet fjalë për “vendndodhjen, vendndodhjen, vendndodhjen”. Në Australi, është Instituti Grattan ai që ka bërë më shumë për të na ndihmuar të kuptojmë se, këto ditë, janë qytetet e mëdha që drejtojnë ekonominë.
Tetëdhjetë për qind e vlerës së të gjitha mallrave dhe shërbimeve të prodhuara në Australi gjenerohet në vetëm 0,2 për qind të tokës sonë. Aktiviteti ekonomik është i përqendruar në CBD, me CBD-të e Sidneit dhe Melburnit që përbëjnë 10 për qind të të gjithë aktivitetit ekonomik në Australi – më shumë se trefishi i kontributit të bujqësisë.
Ky përqendrim pasqyron rritjen e shërbimeve me njohuri intensive, të grumbulluara së bashku në zemrat e qyteteve tona kryesore. Gatishmëria e bizneseve për të paguar qira të larta për t’u vendosur në CBD-të e qyteteve tona të mëdha tregon vlerën që ata fitojnë nga aksesi tek punëtorët me kualifikim të lartë dhe afërsia me furnitorët, klientët dhe partnerët.
Në mënyrë të ngjashme, gatishmëria e punëtorëve për të paguar çmime shumë më të larta për shtëpitë e vendosura afër atyre qendrave të punësimit tregon se edhe ata e shohin realisht dhe e konceptojnë vlerën reale që ka ajo banesë. Përvoja jonë e punës nga shtëpia gjatë pandemisë e ka ndryshuar pak këtë – tre ditë në zyra dhe jo pesë.
E gjithë kjo ndihmon për të shpjeguar pse çmimet e banesave janë rritur rreth pesë herë më shpejt se të ardhurat mesatare me kohë të plotë gjatë 25 viteve të fundit. Dhe kjo do të thotë se çmimi i tokës është një faktor shumë më i madh në ekonomi se sa ishte.
Po i lë pronarët ekzistues të shtëpive në dukje shumë më mirë, por pronarët aspirantë të shtëpive shumë më keq. Është produkt i një përplasjeje midis rritjes së ekonomisë së dijes dhe qëndrimeve tona të vjetra ndaj taksimit dhe rregullimit të tokës.
Nuk duhet të jetë përtej zgjuarsisë së ekonomistëve për të dalë me një qasje më të mirë. /Liberale.al
Përshtati: Dorian Sevo
