Intelektuali i mirëfilltë, që ka bërë dije sistematike, dhe ai tjetri me diplomë, sado që nuk pajtohen në parim e as nuk ndeshen në rrugët e tyre, për hir të ekzistencës, po punojnë bashkë për shtatë palë qejfe. Në këtë kohë, kur na kanë vërshuar gjithandej intelektualët me letër-diploma, dija dhe menaxhimi i saj janë shndërruar në barrë dhe pengesë për zhvillimin, për krijimin dhe ngritjen e burimeve strategjike të zhvillimit të shtetit.
Duke i parë dhe duke u marrë me rrjedhat e zhvillimit në Kosovën e sotme, si për inat, nëpër kokë sillet pyetja, a thua, ku e kishte mendjen Peter Drucker, kur e përmendi “ekonominë e dijes” këtu e 48 vjet më parë?! Si nuk i ra ndërmend këtij kolosi të madh të menaxhmentit, të cilin e quajnë babai i teorisë së menaxhmentit, të thotë “ekonomia e politikës së ditës”, “ekonomia e nënshtrimit” ose “ekonomia e nepotizmit”, apo “ekonomia e amoralitetit”, do të jenë burime strategjike të së ardhmes. Atëherë kjo teori e tij, do të ishte e zbatueshme për zhvillimin ekonomik të Kosovës.
Nga sa dihet, menaxhimi i dijes është menaxhimi sistematik i faktorit dije, me qëllim të krijimit të vlerës dhe plotësimit të nevojave programore e strategjike të akëcilës organizatë, apo të akëcilit institucion. Mjeshtëria kryesore e vlerës dije, kësaj vlere që nuk mund të preket, është mënyra e menaxhimit të saj. Dija e menaxhuar mirë, transferohet në mallra, në shërbime dhe në prodhim, përmes punës, kapitalit dhe teknologjisë. Asnjë studiues nuk thotë se transferohet përmes politikës, ose përmes njoftësisë. Edhe Thomas Steward, botuesi i revistës “Fortuna”, kur thotë “Kapitali intelektual është diçka që nuk mund të preket, por ngadalë të bën të pasur”, sa duket për Kosovën, ja ka huqur, sepse kjo lloj dije në Kosovë nuk ka vlerë. Këtu vlen një hipotezë tjetër: “politika dhe lidhja me politikën të pasuron shpejtë dhe të avancon kudo, në pozita të larta udhëheqëse të politikës së ditës, deri edhe nivele akademike. Kjo mënyrë e bërjes dije dhe zhvillim është shumë më lehtë e qasshme, kurse kërkesat janë më të lehta, që përmblidhen në: servilizëm, nënshtrim, humbje dinjiteti dhe lakimi i kurrizit.
Të marrim mendimin e studiuesve më të njohur nga fusha e menaxhimit të dijes, profesorët, Nonaka dhe Takeuchi (1995), të cilët, në studimin e tyre: Companies that create knowledge: How Japanese companies create dynamic innovations (Kompanitë që krijojnë dije: Si krijojnë inovacion dinamik kompanitë japoneze), shpjegojnë dhe vërtetojnë se dija dhe konceptet e menaxhimit të dijes janë faktorët kryesor për zhvillime inovative. Kompanitë japoneze krijojnë dije të re, të cilën e përdorin për produkte, teknologji e shërbime të reja. Kjo qasje e re, e bën Japoninë fuqi ekonomike. Kur të krahasohet kjo qasje e vlerësimit të dijes në Japoni, me vlerësimin që i bëhet dijes në Kosovë, del se as ata, japonezët, nuk e kanë mirë. Në shikim të parë, duket e çuditshme, por është fakt, e faktet janë aq kokëforta sa të mbështesin për muri.
Cila është fuqia e dijes në Kosovë
Arsimimi i mirëfilltë është faktori kryesor për dijen dhe shkathtësitë profesionale. Robin Morgan, aktiviste, poete e politikane e njohur amerikane, dijen dhe informacionin, i trajton si fuqi. Në institucionet që merren me krijimin dhe ngritjen e dijes, kjo nevojë është edhe më e rëndësishme, për faktin se ato janë në shërbim të qytetarëve dhe kanë implikime të drejtpërdrejta në mirëqenien, shëndetësinë, arsimimin dhe jetën e njerëzve. Në vendet ku ka pasur luftë, thuhet se një pjesë e njerëzve nuk ngopen me paratë dhe me femrat, e kjo do rrjet njerëzish, të dëgjueshëm, pa integritet e të sistemuar në pozita kyçe. Shtrohet pyetja, a mund të sjellë kualitet dhe vlerë të matshme, një bartës i këtillë? Çka ndodh në raste krizash, problemesh të rëndësishme që duan zgjidhje apo integrim në një sistem të ri me orientim perëndimor?! Në Republikën tonë, janë të pakta rastet kur fiton dija për një vend udhëheqës. Kjo e dhënë bazohet në intervistat me 300 të intervistuar që kanë humbur vendet e punës ose që janë transferuar, siç del nga një studim i imi, por edhe në programet e shumta televizive, ku pasqyrohen vështirësitë e njerëzve për të pasur një punë ose për t’u avancuar, si dhe në observimet e shkrimeve në gazeta, në rrjetet sociale, si dhe në biseda të zakonshme me miq e familjarë.
Studiues të tjerë, kanë gjetur se, ambienti relaksues dhe respekti ndaj stafit, janë shumë të rëndësishëm për kreativitetin. Në të vërtetë një lider apo udhëheqës duhet të zhvillojë një mjedis të sigurt, në të cilin njerëzit do të ndiejnë se puna e tyre çmohet dhe ata mund të sfidojnë pretendimet e eprorit si dhe mund të shprehin kundërshtimin e tyre, pa frikën e ndëshkimit. Në Kosovën tonë, nuk mund të thuhet se është i madh numri i pozitave të rëndësishme të jenë përshtatur me njerëzit e duhur, intelektualë të mirëfilltë, të cilët kanë fuqi mendore veprimi, për t’ju dalë përballë zgjidhjes së problemeve me dijen dhe përvojën e tyre, e cila sigurisht që i sfidon ata, apo i tundon intelektualisht që të jenë kreativë në strategjitë e vendimet e rëndësishme. Në Kosovën tonë, dija nuk është fuqi as respekt, për më tepër intelektualët e mirëfilltë janë të nënçmuar e të përulur, ngase ata janë vartësit e pseudointelektualëve, me ekspres diploma, ngase i kanë udhëheqës e drejtorë. Në këtë vend të vogël, fuqinë më të madhe e ka qyrku i Nasradinit.
Një model zhvillimi me bazë dijen
Sllovakia, e cila u pavarësua në vitin 1993, po e mahnit botën me zhvillimin e saj ekonomik dhe industrial me bazë dijen. Sllovakia, konsiderohet njëra nga ekonomitë me shkallën e rritjes më të shpejtë në BE dhe OECD, e cila për investitorët ka ofruar kushte shumë të volitshme, me taksa të ulëta dhe pa asnjë ngarkesë për dividenta. Në pjesën e parë të viteve të 90-ta shteti kishte një ngecje, mirëpo ata bënë reformat në taksa, në pensione, në shërbimin shëndetësor dhe në mirëqenien sociale. Përmes këtyre reformave, shteti e rregulloi buxhetin, kurse përmes politikave miqësore biznesore, qeveria mbështeti gjallërimin e investimeve të jashtme. Kësisoj, në vitin 2004, Sllovakia hyri në BE dhe më 1 janar të vitit 2009, ju bashkua Eurozonës. Sllovakia ofron bazë të sigurt për zhvillimin elektronik dhe automobilistik, kurse, inxhinieria elektrike është shtylla e dytë e fortë në industri dhe punëdhënësi i dytë, me shkallën e eksportit 67.9% (SARIO Slovak Investment and Trade Development Agency).
Politikat shtetërore janë mbështetur në Ligjin mbi Organizimin e Mbështetjes Shtetërore për Hulumtim dhe Zhvillim (172/2005); “Strategjia Phoenix“ dhe Strategjia S&T 2020. Shpenzimet bruto të Sllovakisë në Hulumtim dhe Zhvillim, prej €669.6 milion euro, paraqet 0.89% të Bruto Produktit Vendor (RIO Country Report, 2015). Financimi i aktiviteteve të reja inovative, bëhet përmes Programit të Kornizës 8-të, të njohur si Horizon 2010; Implementimi i projekteve hulumtuese të lidhura me prioritetet Sllovake dhe projektet e BE-së, në fushën e Hulumtim & Zhvillimi dhe Inovacione, me fokus supersektorial dhe ndërdisiplinor (bioteknologjia, sektori i energjisë, inxhinieringu i makinave, industria elektronike, teknologjitë e gjelbra dhe teknologjia informative), ku aktivitetet ndërlidhen në sistemin kombëtar të quajtur “Qendra për inovacione, dije dhe transfer teknologjik” me parqe shkencore-teknologjike që kanë për bazë dijen.
Agjencia kryesore financuese Slovak Research and Development Agency, e cila udhëhiqet nga Ministri i Arsimit dhe Kryetari i Akademisë së Shkencave të Sllovakisë, në vitin 2016 operoi me një buxhet prej € 1,341,577 milion, kurse për financimin e projekteve kishte rreth 28 milion euro. Në vitin 2016 ka financuar 730 projekte në vlerë prej €27,340,672, kurse me €26,003,141 ka vazhduar financimin e projekteve të nisura në vitin 2013-2015 (Annual Report on SRDA, 2016). Ndarja më e madhe e fondeve për projekte, ishte për Universitetet me 65.8%. Universiteti Slovak i Teknologjisë (STU), është më i miri në shtet. Aty, pedagogët e hulumtuesit aplikojnë në projekte hulumtuese përmes granteve dhe qindra kontratave të mandatuara nga bizneset, e që brenda një viti merren me rreth 500 projekte hulumtuese. Por, një ndër aktivitetet kryesore të STU është të shërbejë si universitet administrues, që ka për qëllim gjurmimin e dijes dhe transferin e saj, proces ky që udhëhiqet nga Divizioni i Menaxhimit të Transferit të dijes. Për çdo vit, 500 studentë dërgohen jashtë vendit për studime ose në programe shkëmbimi. Kurse studentët tanë elitë, të Universitetit të Prishtinës, dënohen me uljen e bursës nga 900 në 500 euro. Kjo është edhe një dëshmi se dija nuk ka vlerë në Kosovë.
Pse të përdoret modeli i Sllovakisë
Bazuar në Raportin botëror të konkurrencës 2010-2011, të publikuar nga Forumi Ekonomik Botëror, Sllovakia është radhitur në vendin e pestë, në IJD dhe në transferin e teknologjisë, në mesin e shteteve të Evropës. Në vendin e dhjetë, për shpërblime ndaj dijes dhe produktivitetit, kurse për ndikimin e biznesit në rregulloret e investimeve të jashtme të drejtpërdrejta, në vendin e trembëdhjetë. Nga këndvështrimi makroekonomik, janë paraqitur dhjetë faktorët kryesorë, të cilët investitorët duhet t’i marrin në konsideratë për të orientuar në Sllovaki, projektet e tyre investuese (SARIO Slovak Investment and Trade Development Agency): Sllovakia ka lokacion strategjik në Evropë me potencial të lartë eksporti; Stabiliteti ekonomik dhe politik i vendit; Anëtari me rritjen më të madhe në eurozonë brenda 10 viteve të fundit; Shteti me kushtet më të mira për të bërë biznes në Evropën Qendrore –Lindore, 2004-2011 (sipas Bankës Botërore); Lider i shteteve të Europës Qendrore-Lindore, në produktivitetin e punës dhe është në top 10-shin e shteteve më punëtore (sipas OECD); Potencial i lartë i projekteve Hulumtuese e zhvillimore; tatimi në dividenta, transfere të pronës së paluajtshme, dhurata, trashëgimi është me zero për qind.
Titulli origjinal është: Dija- pasuria kryesore për zhvillimin e Kosovës
(Autorja është profesoreshë universiteti, studiuese dhe veprimtare e lëvizjes guerile për çlirimin e Kosovës).