Në një intervistë për gazetën MAPO, gruaja që qëndron në krye të Dosjeve prej 2 vitesh e gjysmë, tregon për punën dhe çfarë po synohet me këtë transparencë. Hapja e dosjeve të ish-sigurimit të shtetit nxori në pah mekanizmin që ndërtoi diktatura, që synonte prishjen e indit, pikës më të fortë të shqiptarëve, familjen dhe rrethin shoqëror
Hapjen e dosjeve e shikon si detyrim, jo vetëm ligjor, por edhe moral në mënyrë që dinjiteti i familjeve dhe personave të prekur nga regjimi komunist të vihet në vend. Gentiana Sula, Kryetare e Autoritetit për Informimin mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit, përveç punës për t’i vënë në dispozicion këto dosje për mijëra shqiptarë që janë viktima të sistemit komunist, ka dhe një merak, një amanet të vetin. Ajo po kërkon të zbardhë historinë e familjes. Gjyshi i saj vijon të jetë pa varr, ndërsa u dënua nga regjimi pse ndihmoi familjen e një mikut të tij, ish-kryebashkiakut të Tiranës, Qazim Mulleti.
Sula beson se periudha e komunizmit është një periudhë e panjohur akoma dhe kërkon shumë punë e studime serioze për ta sjellë në dritën objektive që t’u shërbejë brezave të rinj. Nga ana tjetër, ajo e sheh si pozitiv faktin që hapet debati edhe për luftën nacionalçlirimtare, pasi sipas saj, narrativa e ndërtuar nga komunizmi nuk ngjit më. Por ajo e cilëson shqetësuese gjuhën e përdorur në këtë debat, me terma të vjetruar dhe me sulme personale.
Intervistoi: Blerina Gjoka
-Zonja Sula, po e nisim me një pyetje personale. Para disa ditësh ju dhatë kampionin e gjakut për Komisionin Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, për të bërë të mundur identifikimin e gjyshit tuaj, Sulejman Mara, i cili në vitin 1951 humbi jetën në rrethana të paqarta në burgun e Burrelit. Si keni jetuar me këtë peng? Sot jeni drejtuese e njërit prej institucioneve më të rëndësishme që merret me zbardhjen e krimeve të komunizmit dhe njeriu juaj i dashur është akoma pa varr?
Historia është e rëndësishme për familjen. Gjyshi ka qenë 42 vjeç, baba i 5 fëmijëve, tregtar tiranas me prona. Historia e tij është se pas shumë peripecive dhe presionesh, i dorëzoi të gjitha të ardhurat që kishte grumbulluar, të gjithë mirëqenien. Pastaj u bë pre e luftës së klasave të kohës, lakmisë për shtëpinë e bukur që kishte. Për dënimin e tij u bë shkak një gjest shumë i bukur solidariteti që kishte kundrejt miqve të tij të afërt, familjes Mulleti. Ndërkohë që Hajria ishte në kampin e Tepelenës, Qazimi i kishte lënë gjyshit tim një sasi të hollash për t’u kujdesur për familjen e tij, për Hajrien dhe fëmijën e mitur. Kjo është e dokumentuar dhe në vendimin e gjyqit që, më në fund, e kemi parë. Për shkak se Qazimi ishte armik i deklaruar i pushtetit komunist, Hajria u kap duke përdorur paratë që gjyshi im i kishte dhënë. Për këtë shkak dhe për lakminë për shtëpinë, e arrestuan dhe më vonë, pas 2 vjetësh në burgun e Burrelit, u tha se vdiq. Ai ishte shumë i shëndetshëm dhe nuk u tha arsyeja pse vdiq, as trupi nuk iu dha kurrë familjes. Iu dha vetëm ora e tij e dorës, që ne e kemi akoma kujtim. Ndërkohë, familja u përzu nga banesa me 5 fëmijë të vegjël dhe mbijetoi, falë mikpritjes dhe solidaritetit të familjeve tiranase që e mbajtën derisa sistemi komunist dha shpirt. Pas përpjekjeve shumë të mëdha, shumëvjeçare të prindërve dhe xhaxhallarëve të mi, erdhi momenti që unë dhe kushërira ime dhamë kampionët e gjakut, duke e ndier si detyrim ndaj gjyshit dhe familjes. Bëmë një detyrë familjare për ta respektuar atë.
-A e keni hapur dosjen e gjyshit dhe familjes suaj dhe çfarë keni gjetur në të që ju ka tronditur?
Është gjetur vendimi gjyqësor i dënimit të gjyshit, por akoma jemi në kërkim, pasi nuk është gjetur akti i vdekjes. Është një mesazh që u jap të gjithëve që kanë histori të ngjashme, se nuk është kaq e thjeshtë të bësh kërkime për të shkuarën. Duhet shumë punë e kërkime dhe bashkëpunime me institucionet për t’i shkuar deri në fund. Është një përpjekje që familjet e dinë, kanë vite e vite që plotësojnë dokumente për të mësuar historinë e familjes së tyre. Te vendimi i gjyqit më shqetëson se si një sistem, se si vetë shteti mund të dëmtojë njerëzit e pafajshëm.
-Kjo histori është e ngjashme me atë të mijëra të tjerëve që mbetën pa varr, të vrarë apo të vdekur në burgje apo hetuesi gjatë komunizmit. A jemi të vonuar si shoqëri në trajtimin e kësaj teme dhe pse ka akoma mungesë vullneti politik për t’i zbardhur këto krime e për të gjetur viktimat?
ICMP po has vështirësi në identifikimin e këtyre viktimave, pikërisht për këtë mungesë vullneti nga ana e shtetit shqiptar, vështirësi që kjo organizatë nuk i ka hasur në vende të tjera ku ka bërë të njëjtën gjë. Sipas meje, ajo që e ka penguar më shumë procesin e kërkimit të të zhdukurve të diktaturës është skepticizmi i vetë familjarëve. Të lodhur nga vite e vite kërkimi, nga pamundësia e institucioneve të mjekësisë ligjore, ata ndiheshin thuajse të pashpresë në raport me këtë. Rifillimi i projektit daton në vitin 2015, kur qeveria nxori një plan veprimi me të cilin atëherë unë kam punuar si zv.ministre. Erdhi një grup pune i OKB-së për të parë se si zbatohej Konventa e Zhdukjeve me Forcë dhe aty u pa që familjet ishin shumë të lodhura nga përdorimi politik, nga projekte të vogla pa eficiencë. Unë mendoj se tani është thyer skepticizmi, shpresa është rritur dhe mjafton t’ju jap një fakt, që në dy aplikacionet që ICMP ka dhe ne si institucion i përdorim, janë mbledhur rreth 600 vetëdeklarime që janë në kërkim të personave të zhdukur. Po ashtu, janë identifikuar 32 vendekzekutime dhe vendvarrime të fshehta. Është ndërtuar një hartë. Ky është një lajm i mirë dhe shpresa për t’i gjetur të zhdukurit është rritur. Kuadri ligjor është plotësuar dhe thjesht kërkon angazhim nga familjet që ta vënë mekanizmin në lëvizje.
-Zonja Sula, tashmë janë bërë dy vite e gjysmë që ju drejtoni Autoritetin e hapjes së dosjeve. A keni një bilanc për punën tuaj? Çfarë ka ndodhur në këto vite?
Hapi i parë është themelimi i institucionit. Ky është një institucion informimi, që nënkupton transparencë, diskutim të gjerë publik dhe po ashtu, ka pesë fusha veprimi të cilat parashikojnë përgjegjësi penale, nëse nuk funksionojnë siç duhet. Duke filluar nga fakti që 70 për qind e dokumenteve janë sekrete. Duhet të ndërtosh një kuadër të brendshëm të ruajtjes së sekretit. Nëse e shkel, ke përgjegjësi penale. Po ashtu, është fusha e arkivave, keqpërdorimi i tyre dënohet penalisht. Fusha e tretë ka të bëjë me ruajtjen e personalitetit të personave dhe privatësisë së tyre. Edhe këtu, nëse keqpërdoren të dhënat, institucioni përballet ligjërisht me subjektin e dëmtuar. Pastaj ka dhe fusha të tjera që kanë të bëjnë me kujtesën, me mënyrën se si thuhet e vërteta. Për domosdoshmërinë e dënimit të krimeve të komunizmit, për gjetjen e të zhdukurve, për hapjen e arkivave. Pastaj është fusha e administrimit të një institucioni publik, që ka shumë rëndësi që të jetë me integritet maksimal. Pra, institucioni ka ngritur një kuadër të politikave të brendshme të funksionimit, në mënyrë që të mos shkelet asnjë vijë e kuqe, por dhe të garantohet e drejta për informim.
Arritja e dytë e rëndësishme është grumbullimi i arkivit. Disponimi i arkivit të ish-Sigurimit të Shtetit që ka qenë i shpërndarë në institucione të ndryshme. Është identifikuar, është dorëzuar dhe është vënë në dispozicion e po merret në dorëzim, jemi në hapat e fundit.
-Është folur shumë për zhdukjen ose djegien e arkivit të Sigurimit. Sa ka mbetur?
Mund të jetë dëmtuar. Ka patur procese gjyqësore për njerëz që kanë dëmtuar arkivin. Por unë mendoj se ka mjaftueshëm materiale. Janë rreth 212 mijë dosje, 2.3 kilometra arkiv është në dispozicion tonë, ku përfshihen dosje personeli, të përndjekurish, të arratisurish e të tjera. Ka një bazë materiale të madhe për të punuar. Në numrin e personave që aplikojnë, një në dy gjen materiale për veten ose familjen e tij. Ky është një raport serioz.
-Në dosjet që hapni, a ruhet privatësia e bashkëpunëtorëve të Sigurimit?
Ky është një mit. Megjithëse ligji mbron të dhënat personale dhe konfidencialitetin, nuk bëhet fjalë për ligjin e funksionimit tonë, por ligjet e shtetit në përgjithësi, që mbrojnë privatësinë, por personat që janë pjesë e makinerisë së shtypjes nuk i ruan. Kjo është e qartë fare. Nuk ruhen as bashkëpunëtorët, as oficeri, as prokurori, as gjykatësi… Nuk redaktohen emrat, por jepen ashtu siç janë. Mund të keni parë që njerëz të caktuar kanë nxjerrë dosjet e tyre dhe nuk ka fshirje të emrave.
Është rasti i piktorit të nderuar Maks Velo. Redaktime në dosje ndodhin pak dhe bëhet fjalë për të dhëna sensitive që mund të jenë mbledhur për personin, të ashtuquajtura materiale komprometuese që Sigurimi i mblidhte për ta komprometuar viktimën, të cilat nuk kanë pse të publikohen, sepse nuk janë as të vërteta shpeshherë, ose janë fare personale, nuk e ruajnë dinjitetin e personit. Shpeshherë janë edhe persona të tretë që nuk kanë lidhje fare me aparatin e Sigurimit të Shtetit, por kur është raportuar për viktimën është përmendur edhe emri i tij, ai fshihet sepse nuk ka lidhje.
Gjithsesi nëse viktima/personi i prekur do që për arsye që janë përcaktuar në ligj të mësojë një rrethanë dhe të kuptojë më mirë se ç’ka ndodhur, e kërkon edhe këtë.
-Sa njerëz kanë ardhur pranë jush për të kërkuar dosjet e tyre apo të familjarëve të tyre? Sa zyrtarë të institucioneve publike janë verifikuar pranë Autoritetit tuaj?
Deri më tani janë 1500 individë që kanë aplikuar dhe kanë marrë përgjigje për dosjet e tyre. Nga ana tjetër, janë 1500 figura publike për të cilët është bërë verifikimi, duke nisur nga Presidenti i Republikës, ministritë e ndryshme, kryeministri, administrata publike, organet e drejtësisë dhe shërbimi diplomatik.
-Sa prej tyre kanë rezultuar ish-bashkëpunëtorë të Sigurimit?
Rreth 2-3 për qind e tyre kanë dokumente në dosjet e Sigurimit të Shtetit, pastaj roli i tyre shihet rast pas rasti.
-Çfarë masash kanë marrë institucionet përkatëse kur ju u keni dërguar emrat? A janë larguar nga funksionet publike këta persona?
Ne nuk e kontrollojmë dot këtë. Ne bëjmë publike vendimet, në bazë të rregullores.
-Së fundmi, institucioni që ju drejtoni u përfshi në një debat publik dhe më pas në një përballje ligjore me rastin e Reformës në Drejtësi, ku prokurorit Bujar Sheshi, kandidat për KLP-në, i doli emri në dosjet tuaja si ish-bashkëpunëtor i Sigurimit të Shtetit. Çfarë domethënieje pati kjo betejë për ju?
Ne bëjmë punën tonë kundrejt ligjit. Përfshirja e gjyqësorit është gjë e mirë, se ka ndodhur dhe në vende të tjera. Ne e kemi apeluar vendimin dhe do të preferoja të mos shprehem derisa të kemi një vendim të gjyqësorit.
-Si reagojnë njerëzit kur mësojnë emrat e bashkëpunëtorëve, të atyre që i kanë survejuar?
Ka nga ata që i kanë ditur më përpara dhe i shikojnë, por ka edhe nga ata që habiten. Pjesa ku habiten janë dosjet e përpunimit që kanë qenë sekrete dhe ata i marrin për herë të parë e aty gjejnë edhe dëshmitë e survejimit të tyre, të bashkëpunëtorëve. Natyrisht që personat që janë prekur direkt nuk tronditen shumë, sepse kanë qenë në brendësi të rrethanave të kohës, të kontekstit; ajo që habitet më shumë është gjenerata e parë apo e dytë, pra fëmijët apo nipërit e tyre. Janë ata që nuk i njohin detajet dhe qartësojnë data e rrethana të historisë së familjes. Një ndër elementet për të cilat ne po mundohemi të punojmë është që gjërat të vijnë në kontekstin e kohës. Po punojmë që narrativa e individit të marrë kuptim me narrativën e kohës.
-Çfarë bën një person me të dhënat që merr prej jush? A ka patur raste kur një ish-i përndjekur e ka përdorur dosjen e tij për t’u “hakmarrë” ndaj atyre që e kanë përndjekur, ndonjë rast që e ka hedhur në gjyq persekutorin e tij, për shembull, me informacionin e marrë prej jush?
Nuk ka patur raste që është përdorur për hakmarrje, po mund të përdoret nga ana ligjore, pra për ta hedhur në gjyq. Dikush e përdor për dëmshpërblim ose për pension, kemi qindra raste, ose për të qartësuar një pronë, për të rithemeluar lidhjet me familjen, sidomos me emigrantët politikë të diasporës, dikush i përdor të dhënat që të shkruajë një biografi etj.
Gjenerata e parë ka qenë në dijeni të sistemit shtypës se si funksiononte edhe me bashkëpunëtorët. Gjenerata e dytë dhe e tretë tronditet më shumë. Pra, duhet kuptuar se si ka funksionuar policia politike, ku shpeshherë bashkëpunëtorët vinin nga rrethet e ngushta, familjarë apo komshinj. Për të kuptuar se si një diktaturë mund ta prishë indin shoqëror, atë që ishte edhe pika më e fortë e shqiptarëve. Në shoqërinë shqiptare nuk u bë asnjëherë lustracioni i figurave.
-A ju jep ligji forcë që të luftoni për t’i spastruar këto institucione nga ish-bashkëpunëtorët e Sigurimit, pra të bëhet një farë lustracioni i vonuar dhe i munguar në Shqipërinë postkomuniste?
Lustracioni i pastër është quajtur antikushtetues nga Gjykata Kushtetuese në vitin 2008, por janë tre sektorë që vetë ligjvënësi ka zgjedhur, shërbimi diplomatik, vettingu i policisë dhe vlerësimi kalimtar i figurave gjyqtarë e prokurorë, që e parashikon vlerësimin e tyre kur janë kandidatë. Ne kemi bërë disa propozime ligjore për ndryshime në reformën zgjedhore, Ministrinë e Jashtme, për t’i marrë në konsideratë në ligjin e tyre në shërbimin e jashtëm, disa propozime edhe në ligjin tonë, që të sqarojë disa aspekte, që të verifikohen figurat, por duke shmangur gjuetinë e shtrigave. Më shumë vlerë ka debati publik.
-A keni ndjekur debatin e fundit publik, ku në qendër ishte një tjetër institucion i pavarur publik, ISKK-ja, lidhur me zbardhjen e krimeve gjatë kohës së luftës nacionalçlirimtare. Çfarë mendoni për këtë debat?
Unë mendoj që kujtesa dhe përkujtimi është punë serioze e madhe. Ka disa gjëra që nuk duhen bërë, që ne i kemi propozuar edhe si Autoritet, që kanë të bëjnë me parimet e kujtesës së shëndoshë, që përfshijnë disa të tilla: së pari, jo gjueti shtrigash, të mos kapen me individët, por me kontekstet dhe së dyti, duhen studiuar dhe kuptuar thellë ngjarjet. Nuk mund të kalosh në stereotipizim të grupit. Ekstremizmat nuk shërbejnë dhe duhet folur me fakte e prova. Këto fakte kalojnë në disa procese, nga studiuesi tek ekipet e studiuesve dhe pastaj publikohen.
Nga ana tjetër, më shqetëson gjuha e sulmeve personale, nuk mendoj se shërben, është retorikë e kotë. Më shqetësojnë dogmat, gjuha e vjetër, pa fakte. Por debati në vetvete mendoj se është shumë i mirë. Për sa i përket narrativës së luftës, ne nuk e mbulojmë si periudhë, por për aq kohë sa është i ndezur debati, mendoj se publiku është i interesuar. Mendoj se për luftën ka patur një narrativë të ndërtuar në kohën e komunizmit, e cila për 30 vjet nuk është prekur. Është koha që të rishihet, pasi ka akte heroizmi dhe idealizmi të pastër, por ka patur edhe konflikte e ngjarje të tilla që nuk duhet të jenë tabu.
Po ta vënë veten në perspektivën e një familjeje që është prekur, që ka njerëz të vrarë apo të përbaltur, nuk do të isha e qetë nëse kjo nuk do të rishikohej. Narrativa e ndërtuar për luftën nuk ngjit më, ndaj është koha të rishikohet pa komplekse.