Kritika
Arb Elo
Ja ta shënoj qysh në krye blasfeminë: më fort se veprën dua krijuesin e saj.
Në këtë kuptim, unë dua më shumë Lasgushin se veprën e tij: Po në këtë hulli po pohoj të kundërtën e vdekjes së autorit, po pohoj se e vdekur është vepra, ndërsa krijuesi i gjallë; po pohoj fundja se të vdekurit qenkëshin të gjallë e të gjallët të vdekur.
E kur shënoj: »krijuesi«, nuk kam parasysh aspak kuptimin mesatar të kësaj fjale, »njeriun«, nuk kam parasysh as »autorin«, – kam parasysh atë grykë të errët metafizike, ku burimi dhe uji janë për aq sa zgjat krijimi e njëjta gjë, ujërat dhe burimi janë e njëjta gjë ato çaste, – krijuesi e vepra e tij janë ato çaste e njëjta gjë, apo? Ontologji e pamundur kjo, përsa nuk dimë se ç’jemi, përsa nuk dimë nga buron fjala.
Nëse vepra është diçka e ngrirë, e fiksuar mbi letër si ato fluturat në orën e biologjisë që kapen me gjilpëra me kokë në fletoren e detyrave të shtëpisë, kokoni prej nga ka dalë flutura, mbështjella e dikurshme, jo vetëm që është shformuar në kohë si një bebëz e trandur në çastin e shndërrimit nga kushedi se ç’rrëqethje metafizike, jo vetëm është shfryrë paskëtaj prej barrës së dritës e ngjyrave, tanimë të ngordhura, – me këmbë e krahë e antena, por vetëm se të ngordhura – gryka, për t’iu kthyer sërish krahasimit në krye me burimin – e çara, krisa prej nga kanë rrjedhur fjalët jo vetëm që nuk është më e njëjta, jo vetëm që nuk është më këtyre anëve, por as nuk e dimë fare ç’është.
Mirëpo kahu i përkundërt që përzgjodha qysh në krye ma kushtëzon këtë pandehmë kryengulthi. Dhe një paradigmë fetare, paradigma që krijuesi është a priori më i mirë se vepra e tij; nëse kjo botë s’qenkësh e përsosur, kjo vetëm pasi kjo qenkësh njëra nga botët. Në tjetrën, ku gjendet tani Lasgushi, krijuesi është po ashtu më i mirë, më i gjallë se vepra e tij. Raporti i krijuesit me veprën e tij është, pak a shumë, si ai i Krijuesit me botën tonë: paradigma e besimit, e Perëndisë, s’ka si të jetë e tillë pa marrë të dhënë që Zoti është më i mirë, më i bukur, më i lartë, më i epërm se krijimi i tij, përndryshe nuk të ishte më as i tillë, zot pra.
E përkthyer në rrafshin letrar, në atë të autorit, kundërtia e teodicesë (θεός theós) merr një kahje diametralisht të kundërt nga e ashtuquajtura »vdekje e autorit«, që do të i binte të ishte veçse një transplantim i vobekët i pohimit të Niçes »Zoti ka vdekur« në letra, megjithëse shkruesi është i vetëdijshëm që nuk mund të thjeshtëzohen, të vulgarizohen kaq citate të nxjerrë përdhunshëm nga Niçeja e Barti, që do i binte, me po këtë arsyetim të thjeshtëzuar gjer në kockë, të ishin vetë të vdekurit për të cilët po flasin.
E ktheva pra derimë tani kokëposhtë klepsidrën e citateve në fjalë – e për këtë nuk duhet ndonjë aftësi: mjafton të kuptosh se si funksionon satanizmi për ta bërë; – i ktheva kryengulthi teoritë kinse moderne letrare, me të cilat zhvarrosen të vdekurit, për t’i vdekur për së dyti e për t’i rivarrosur nga e para – vetëm e vetëm për t’iu qasur një strofe aq të njohur të Lasgushit të lartpërmendur jo pa qëllim, me mëtimin se ky do të më jepte (më jep…) të drejtë për këtë, aq më tepër kur dihet prerogativa e tij hyjnore për poetin si të tillë, poetin si profet, të cilin shpallja që i jepej jo vetëm që e dëlirësonte në raport me lexuesin e tij, me mua në këtë rast, porse i besohej pikërisht për këtë: ngaqë grykëderdhja e tij në botë gjendej këtupari pikërisht për këtë arsye: pak a shumë kështu.
Mund të nisesh e të ngjërosh në shënimet e tij për këtë, në kujtimet e të tjerëve për Lasgushin, ndërsa unë po dua ta qëmtoj këtë që pohova më sipër në strofën e mëposhtme, që shumë adhurues të tij e dinë përmendësh, nga »Mbarim vjeshte«:
Fluturoj dhe shtërg’ i fundit, madhështor, me shpirt të gjorë
Dyke shkuar që-me-natë sipër malesh me dëborë
Iku rënd’ e i përmallshëmë, dhe me sqep të ri të fortë
Zotëriut q’i la folezën i trokiti mun në portë…
Nuk duhet ndonjë ndjeshmëri e epërme për poezinë, për të gjetur te figura e shtërgut – në mos Lasgushin vetë, në mos njeriun – më së pakti poetin, siç e shihte Lasgushi, poetin në njeriun dhe poezinë, nga ana tjetër, në poetin, shpirtin e gjorë.
Foleza është njeriu e shtërg’ i fundit poeti në njeriun e ky, poeti, është në të njëjtën kohë si madhështor, ashtu edhe me shpirt të gjorë; poeti është madhështor në këtë botë, porse me shpirt të gjorë atje për ku është nisur, drejt Zotëriut q’i la folezën, drejt Krijuesit të atij vetë, krijuesit, që po largohet prej këtej rënd’ e i përmallshëmë për të trokitur në një portë mbarimi, dyke shkuar që-me-natë sipër malesh me dëborë e më nuk duket ç’prej kësaj bote, nuk dihet ç’ndodh pasi porta hapet: Pra, më s’duket shpes’i fatit prapa bujqësh dhe plorësh (…) ndonëse, pas zhdukjes së tij, një tjetër zogth rimerr këngën e heshtur të shtërgut, që nuk lë tjetër gjurmë në këtë botë, pos një pamjeje të fundit, një fluturimi dhe folezës së tij, që është edhe ajo hua, e lënë për një kohë: Nëpër gardh-e nëpër ferra dërdëllet gazmor një çoçërr!
Strofa mbyllëse është po ashtu për shtërgun e fundit, për pamjet e tij në këtë botë, por që mund të ishin edhe pamjet në tjetrën, për ku ai është nisur për të mbaruar vjeshtën a bashkë me të edhe fluturimin e vet; e pakryera këtu mund të lexohej edhe si një dëshirore në gjuhën e tejendanës, në gjuhën e asaj bote, në pakohën e bujtinës pas portës ku troket shtërgu.
O! sa hir që kishte shtërgu, aq fisnik me shtat të gjorë,
Kur bariste dal-nga-dalë, – posi dhëndër me kurorë!…
E kur pranë-i vinte krilla, që shëndrij në kraharuar,
Me sy lart, me hap të matur – posi vash’ e nusëruar!…
A është krilla muzë apo e vluara do të ishte qëmtim i tepërt këtu, pasi është e njëjta gjë prej drite, çfarëdo trajte të marrka dashuria matanë, është ajo çka shëndrin në kraharuar e, megjithëse mund të lexosh këtu nusen e Krishtit e deri një dashuri të shuar të kësaj bote me sy lart, me hap të matur, më vjen për mbarë të shoh tek ajo transpozimin e mësipërm të shtërgut me Zotëriun; ajo çka është ky për shtërgun, është për krillën shtërgu, që bariste dal-nga-dalë, është pjesa e tij e munguar, e gjalla për të vdekurin e i vdekuri për të gjallin, mbarimi i vjeshtës për dimrin, nusërimin tjetër të shpirtit.
Nga ky këndvështrim, duke lexuar vjershën unë lexoj Lasgushin, jo atë që ai ka qenë për së gjalli, porse atë çfarë është tani, atë çka mbet’ prej vjeshtës së njeriut dhe poetit, prej folezës së tij në këtë botë, e nuk kam se si ta dua vjershën, veprën, pa dashur më parë autorin e saj që jo vetëm nuk ka vdekur, porse më kumton pikërisht këtë: ky shpirt i gjorë e ka mbaruar veprën tashmë të vdekur, ndërsa ai vetë gjallon përtej saj, ndërkohë që porta për të mbërritur tek ai janë vargjet vetë, zona e ndërmjetme për spiritistët e poezisë, ku lexuesi nuk mund të trokasë pa vdekur si ç’duhet, të fundmen herë, për të fluturuar vetëm: me shpirt të gjorë.
