Ishte i ri si ata, djemtë e Beatles-ave kur këndonin “Let it Be!”. Larg Britanisë dhe larg e më larg lirisë që shijonin ata, por ngjarjet e jetës i përjetonte shpenguar, si një njëzetvjeçar që kish lënë studimet në Mjekësi për të ndjekur Artet…
Më 1965-n, kur anglezët e famshëm të muzikës ishin në kulmin e famës, Mevlan Shanajt do t’i ndriste ylli i fatit në kinematografi.
Një fotografi që i kish shkrepur operatori Ilia Terpini në Institutin e Lartë të Arteve, i ra në dorë regjisorit Viktor Gjika, i cili kish nisur punën me filmin “I teti në bronz”.
“Më ftoi në Kinostudio, të bënim kinoprovën për komisarin. Në atë kohë, në moshën tuaj, mendoja se komisar do të qe ndonjë burrë i madh që ka bërë luftën. Nuk ia kisha idenë”, iu rrëfeu regjisori i njohur studentëve të Arteve Liberale, në Universitetin Europian të Tiranës.
Në një bashkëbisedim me ata që kanë zgjedhur programin e Arteve Skenike, por edhe Arte Muzikore e Pamore, regjisori i filmave të famshëm si “Plumba Perandorit”, “Fletë të Bardha” apo komedisë “Pallati 197” ndau disa nga momentet e rëndësishme të karrierës artistike.
“Unë i përkas “Let it Be”-së si filozofi. Brezi im e shijonte e përthithte. E me këtë mendje shkova në kinoprova, me një lloj shpërfilljeje. Por ky indiferentizëm i imi i ngjiti. Më thirri të nesërmen, të pasnesërmen dhe një ditë, pasi më thërriste herë pas herë, një burrë i mirë, Llukan Bushi, grimier, më tha: “Ti e kupton që ta ka dhënë rolin?” Jo, i thashë unë. “Po pse të thërret përditë?” E ke marrë rolin tha, po ec. Më kapi një tjetër në rrugë e më tha: Futu merr masat për veshjet”. Ishte rastësia, shtoi më tej regjisori, që e bëri të debutojë në kinema, me një rol që e cilëson si të spikatur. E rastësia, në fjalët e tij, ndonjëherë kthehet në domosdoshmëri.
Ai rrëfeu më tej se rastësia e desh të gjendej me më të mirët e kinemasë shqiptare si Sandër Prosi, Kadri Roshi, Pandi Raidhi, Vangjush Furxhi, Pirro Mani, Bexhet Nelku.
“E mendoni, si të vijë një si ju e të gjendet me më të mirët e Shqipërië. Filmat zgjasnin disa muaj në xhirime dhe ishte fat i rrallë, jo nga meritat e mia, por fati më çoi tek yjet e kinemasë shqiptare. Ai brez i shpenguar! Krijova miqësi me të gjithë dhe të gjithë këta, i kam marrë më pas në filmat e mi, kur kam pasur rastin të jem regjisor”, tha zoti Shanaj.
Shanaj, i vlerësuar me tituj si “Artist i merituar” dhe “ Mjeshtër i madh”, ndau me të rinjtë sfidat e krijuesve në fushën e kinematografisë gjatë regjimit komunist.
“Sistemi, në të cilin kam zhvilluar punët e mia, ka qenë sistemi i censurës dhe i autocensurës. Unë jam njeriu që kam vuajtur nga autocensura. Ishte më e rreptë sesa censura. E dija që kjo nuk lejohej dhe e hiqja vetë, nuk prisja të ma hiqnin të tjerët. Por, nuk bënte vakti, në sistemin që kemi punuar, të mos vinte ai njeriu i emëruar që merrte rrogën -e ju them që ishin më të paditurit- për të të dhënë mend.”
Ai tha se kinemaja shqiptare, e cila nisi të formësohej në vitet ’50 të shekullit të kaluar me një plejadë aktorësh e regjisorësh të diplomuar kryesisht në Rusi, Çeki e Hungari, vinte në një vend injorantësh. “Shqipëria ka qenë shumë e paditur dhe pas Luftës së Dytë Botërore u shumëfishuan të rinjtë që shkuan në shkula profesionale, kryesisht në Lindje, por u kthyen. Dhe çudia ime është sesi ai njeriu i paditur, që punonte në zyrë, si i zgjodhi njerëzit më të mençur?! Pirro Mani, Dhimitër Anagnosti, Viktor Gjika, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Kristaq Rama, Shaban Haderi, Çesk Zadeja…erdhën nga një sistem i ri, me mendësi të re. Me ambicie shkuan në shkollat profesionale dhe kur erdhën në Shqipëri- po flas për filmin-, sollën përvojën e shkollave të ditura, të kryqëzuar me kinemanë më të madhe, që ende është kinemaja më e madhe, neorealizmi italian”.
Regjisori tha se filmat shqiptarë, nga ana praktike, kanë neorealizmin italian dhe profesionalizmin e Lindjes, tjetër punë ndikimi i ideologjisë. Jetonim në një sistem tmerrësisht të kontrolluar. Lindja ishte ashtu e gjitha, por Shqipëria vazhdon të jetë e paditur, e varfër, injorante ku drejtimin e merr injoranti e jo i afti”.
Regjisori e vlerëson kinemanë shqiptare të fillimeve, shumë cilësore. “Sepse, solli dijet më të mira. Të gjithë kanë dalë “otlichiye”, në Rusi, që do të thotë ‘shkëlqyeshëm’.
Të vijë dikush nga Shqipëria, fundi i botës, fundi i kazanit e të dalë “otlichiye”, nuk është pak. Tregon sedrën. Individët janë të mirë te ne.”
Ai foli edhe rreth miqësive me aktorë e regjisorë të kinemasë shqiptare.
“Rastin më specifik e kam me Rikard Ljarjen në 1975-n, ku me Saimir Kumbaron- shokun tim të klasës- vumë aksidentalisht filmin “Rrugicat që kërkonin diell”, sepse regjisori Hysen Hakani u sëmur dhe e la filmin. Filmin e morën asistentët. Unë me Rikardin kisha miqësi dhe flinim në një dhomë. Vite më vonë, më 1989-n, te “Fletë të Bardha”, i ktheva borxhin dhe e mora në rol kryesor, shkrimtari, po përsëri fjetëm në një dhomë. Prandaj, me Rikardin kisha njohje konfidente”.
Ai rrëfeu sesi nisi të lërë pas sjelljet e shpenguara prej të riu dhe të ndërtojë imazhin prej artisti. “Fillova të bëhem artist, të bëhem egoist. Se, të jesh artist, je egoist”, tha me shaka ai, duke shtuar “Mua më ka bërë artist publiku. Fillova të hiqja huqet e të rinjve, të mos bëja gjeste të tepruar. U kontraktova, u bëra si iriqi. Duke u mbledhur, si duket nga brenda, nisa të bëhem më i përgjegjshëm, të interesohem më shumë, të lexoj pak më shumë, të më duket mendja më e kontrolluar, të heq ndonjë ves…Nuk kam qenë problematik me vese, por nuk kam qenë përjashtuar. Emri, kontakti me publikun, fama, më bëri të bëhem njeri i censuruar”, zbuloi regjisori.
Shanaj tha se në të gjithë vendet e Lindjes ekzistonte censura. “Kur kam lexuar kujtimet e çekut Milos Forman, ishin njësoj si këtu, si unë që kisha frikë për ndonjë spiun…Kur pata mundësinë të isha në këto vende, Çeki e Poloni, e më dukej çudi Praga; ishte i njëjti sistem i censurës i kontrollit”.
Ai u ndal edhe te çështja mbi ndalimin e filmave të realizuar gjatë regjimit komunist, ndërsa ka qenë vetë pjesë aktive e debatit publik e mediatik.
“Filmat e prodhuar në atë periudhë kanë ndalesa ideologjike për të gjithë shoqërinë që jeton sot, sepse ishte sistem i përcaktuar, por ekziston alternativa për ta zgjedhur, ose jo. Nëse nuk të pëlqen mos e shih. Kam nipër e mbesa në Amerikë që duan ta dinë kush ishte gjyshi. Nëpërmjet filmit mësohet historia, traditat, zakonet, karakteret, si ka qenë servili, spiuni… Ju që doni t’i izoloni ata filma, mos bëni të njëjtin gabim që është bërë në vitet që kaluan, sepse kishim një komision, një censurë, por të krijohet një komision tjetër do të bëhet neo-censurë, që të vendosë çfarë të hiqet. Kush je ti, t’i imponohesh krijuesit?!”Ai e cilësoi ndërhyrjen në krijimtari, si fenomen të palejueshëm dhe censurë e formave të reja.
Kritik ishte kur tha se shoqëria shqiptare po kalon një krizë morale. “Ne i justifikojmë këto mangësi morale të njeriut. Themi ishte i varfër, i shkreti, e ka bërë nga halli … unë fal. E di pse fal? Jam një fëmijë i rritur nga nëna. Më kish lënë babai të vogël dhe nuk e dija se mund të jetoja edhe pa dorën e nënës, e kisha si kërthizë deri 14 vjeç. Ika, shpëtova: erdha në Tiranë, kuptova si ishte jeta. Ama, në këtë moshë, më kujtohen porositë e nënës: “mos ia kërko tjetrit, atë që nuk e do për vete!” Janë biblike këto, ajo nuk ma thoshte nga bibla por në mënyrën e vet, “bëje të mirën e hidhe në det! Bir nëne është edhe ai!”
Në këto mesazhe të mëdha jetësore, them se kam ecur në jetë. Jua sugjeroj edhe juve. Po ta bëni të mirën e ta hidhni në det, do ia kaloni profesor Mevlanit! Do të bëheni të ditur.”, i këshilloi artisti i merituar brezin e ri të studentëve.
Për të rinjtë që janë në dilemat e zgjedhjes së studimeve të larta, dedikimit ndaj artit apo për sfidat e leximit, në një kohë me zhvillime të shpejta teknologjike, ai zbuloi sesi kishte zgjedhur vetë të studionte në Institutin e Lartë të Arteve, për t’u bërë aktor dhe regjisor,
“Kam bërë katër vjet Politeknikumin Mjekësor. U regjistrova më 1959-n”. Duke përshkruar Tiranën rurale të atyre kohëve dhe veçanërisht rrugën e Dibrës, aty ku ndodhej shkolla e dikurshme e Mjekësisë me qeleshexhinjtë dhe teneqepunuesit, rrëfeu se ai që e bëri të ndryshonte degën e studimit ishte aktori i madh, Aleksandër Moisiu.
“Ishte një zbulim i madh. E dëgjova në radio: Aleksandër Moisiu, artist i madh shqiptar. Në atë moshë fluturon nga ëndrrat. Lexova edhe një libër të Lec Shllakut për Zef Jubanit. Në atë moshë, ajo që lexon të ndikon dhe përfytyron… ky ishte ngacmimi i parë”.
Pasi kreu shkollën profesionale, kujtoi se konkursin e parë për aktor e dha në Teatrin Popullor, ndërsa shkolla e lartë për aktor mbante emrin e atij që e çoi në ngasjen e artit: Aleksandër Moisiut. “Nuk më linin, se më kishin aprovuar për mjek. Atëkohë, nëna e Spartak Ngjelës, Vera Pojani, ishte zv.ministre e Shëndetësisë. Shkova dhe rastisi me mendje të mirë ajo, që jam sot këtu”.
Për të rinjtë regjisori i njohur kishte një porosi. “Në logjikën time, e vetmja gjë që nuk bëhet me porosi është arti. Nuk bëhesh dot artist, nëse nuk ke ndjeshmëri e nuk je i sëmurë nga dëshira për t’u bërë”, përfundoi Shanaj.
