Në kërkim të këmishës së humbur…

ARIAN LEKA B&W photo by Edi MaticNga Arian Leka

 



I: Kur qershori të gjen në Sarajevë, është mirë të mbrohesh. Qershori në Sarajevë është si marsi për shqiptarët, si prilli për britanikët: – muaj i vrazhdë, përzien kujtesën me dëshirën, trazon rrënjët e plogëta, rrit zambakë mbi dheun e të vdekurit. Ndaj kryej punë, rrëmbe diçka si kujtim dhe ik pa kthyer sytë! Jo gëzhoja – stilolaps, trofetë e luftërave ndëretnike. As punime prej bakri të rrahur mjeshtërisht. Gjej një këmishë, një këmishë që të mbron. Jo këmishë nga ato që tregtohen në nyjen që lidh Xhaminë e Pashait me rrugën Fehradia, që më pas rrjedh drejt lumit Miljacka dhe Latinski Most. Aty ku më 28 Qershor të vitit 1914…Mos e kujto! Merr këmishë dhe kalo me nxitim përmes murit me T-shirt të varura, por mos lexo se ç’shkruhet aty. Të gjesh një këmishë të pastër në Sarajevë, nuk është punë, është luftë kujtesash kolektive.

Në pazar, veshjet ndoten nga fjalët, po aq sa nga spërkatja me gjak. “Who is the Boss? – Tito Josip Broz!”.(Kënga e jugut shqiptar, ‘Jasaman moj lule e verdhë’, thoshte se ne të parë kishim Enverë dhe të dytë Mehmet Shehnë. Mos e bli! Ik!). “Ćevapi is my drug” (As këtë mos e bli! Droga shqiptare quhet cannabis stiva: e shëndetshme, yll jeshil!). “Yugo-car was made in Bosnia”. (Ne prodhuam në Tiranë traktorin e parë, me forcat tona, krejtësisht!) “Rakija correctin people”. “Do not make war – Make burek”. Ha! Haha! Hahaha! Mos u tundo! Edhe kur është “mot i ngrohtë dhe i bukur, bija ime e dashur.” Edhe kur “gjendja e ime dhe e mamit është e mirë…”. Nuk janë slogane mbi bluzat që u shiten turistëve. Është telegrami i arkidukës së Austrisë, shkruar së bijës, ditën kur Gavrilo Princip qëlloi mbi të. E shkrepi sikur jepte shenjën për fillimin e një gare hipizmi. Haha! Hahaha! Dhe ishte aq pranë Franz Ferdinandit, sa mund ta qëllonte me shpullë, për shembull, jo me plumb. Mund t’i thoshte “Pse erdhe deri te ky skaj i humbur i Perandorisë, ti plak?” Shpullë në vend të plumbave. Kiss for Peace! Lufta plas njëlloj, me apo pa puthje, bëhej apo nuk bëhej pis me gjak këmisha e Austrisë. Ndaj, nga Sarajeva mos merr si kujtim gëzhoja që shtiren si stilolapsë. As këmishë. Kanë veti ngjitëse, të ngulen në mish. Pak a shumë siç iu ngjit në trup heroit të mitologjisë, Herakliut, këmisha e gjakosur e kentaurit Neso. Por as T-shirt me portretet e atentatorëve të vrerosur të arkidukës mos bli. As bluzën me profilin e së hirshmes Sofi, që me dorën si hinkë thërret “Fraaaanz Ferdinaaand”. Historitë kopsiten nga mjeshtrat e rishkrimit të historive. Si këmishat.

 

  1. Kisha bredhur nëpër Sarajevë në kërkim të souvenir-it, pa e ditur se tri vite më pas, pikërisht në përvjetorin e 100 të Luftës së Madhe, qyteti i Graz-it do të më ftonte të shkruaja një tekst me titullin “Këmisha” – “Das Hemd”. Urë në qiell. Arkiduka Franz Ferdinand kishte lindur në Graz. Edhe këmishën e parë ia kishin veshur aty. Qyteti ku ia zhveshën nga trupi i akullt këmishën e mbrame ishte Sarajeva. Po pse duhet të isha i ndjeshëm ndaj këmishave? Përse shkronjat dhe kopsat më kujtonin plumbat, spërkatjen me gjak? Haha. Hahaha. Këmishën time të parë nuk ma kanë veshur. E kisha në trup. Ma dhuruan? E grabita? Lëndojmë vetëm njerëzit e dashur. Kështu duhet të jetë përderisa e kam bërë edhe unë. E zhvata. E rrëmbeva teksa nëna përpëlitej për të më nxjerrë në jetë. Haha! Nxjerrë në jetë! A nuk tingëllon si ‘nxjerrë në treg’? Hahaha! Nga sfera e barkut ajo më hodhi drejt një bote të re. Mundus Novus. Ashtu isha dhe unë. Njeri i ri. Fringo. Hahaha! Krejt. Me kaq kuptohet. Jam një prej atyre që lindin me këmishë – futur në placentë.

E besonin të gjithë. Këmisha e përgjakur me të cilën isha mbështjellë, të mbronte. Nga çdo e keqe. Nga çdo rrezik. Thuhej madje se ne, ‘të lindurit me këmishë’, qenkëshim njerëz me Fat. Haha! Hahaha! Fatlum. Nafakë. Franz Ferdinandi nuk kishte lindur si unë. Këmisha që kishte veshur mund ta kishte mbajtur ngrohtë, por nuk i kishte shpëtuar dot jetën. Por as fatsjellësja, magjikja ime, placenta, nuk ishte e tillë. Ishte cipë. False. Një fëlliqësi e trashë që, pasi m’i kishte dhënë të gjitha, meritonte të flakej, siç u flak, pavarësisht se ai që ma kishte veshur në trup, Zoti, kur linda unë, nuk ishte një qenie krejt pa rëndësi. Ky, me sa duket, qenkësh rregulli i jetës ku po hyja. Askush nuk dhuron. Madje edhe atë që ta bënin dhuratë, dikush ta rrëmben. Thuajse gjithmonë.

Duke ma zhveshur këmishën nga trupi, mamitë qenë rebeluar ndaj punës cliché të Perëndisë .Çfarë pune bën? End lafshë penisësh? Thur në avlëmend cipa virgjërie? Vazhdon të endësh placenta, këmishë? Ky është produkti yt hyjnor, Zot-Perëndi? Një vit pas lindjes sime, pikërisht në shkurt të vitit 1967, Zoti, thënë ndryshe endësi i kotësive, vdiq. U bë i vdekshëm, siç ne u bëmë ateistë. Përfshi dhe mua. Të lindurin me këmishë. Pse Zoti na mbështjell me atë cipë? Për të na bërë me shenjë? Për të treguar se jemi të zgjedhur? Kryeengjëj ndëshkues? Gabriel! Gavril. Haha! Apo një Bombyx mori mbështjellë me fshikëzën e mëndafshit të vet. Hahaha! Krimb!

Veçse para lëshimit në krahët e nënës, njëra prej mamive dha një urim. ‘U bëftë mbret dhe mbretëroftë!’, tha për mua Mbret?! Haha! Hahaha! Linda vonë. Shqipëria ishte shpallur Republikë. Njerëzit e saj nuk visheshin si dikur: me kostume, me brekushe, me qeleshe, me papion. As me frak, as me këmisha me manshetë, madje as me kapela republikë. U veshëm uniseks. Me rroba pune dhe lufte. Tym dhe metal. Ujë dhe djersë. Dritë. Idealet e së ardhmes, kur bota të qe internacionale, e re. Njëlloj visheshim edhe ne, fëmijët. Përfshi këtu edhe mua – njeriun e ri. Të lindurin me këmishë…

 

III. Këmisha e lindjes nuk ishte e vetmja që kam ndeshur në jetë. Në një qoshk të korridorit, mbështetur si me shpatulla pas muri, rrinte orendia më e madhe e shtëpisë. Ngjante se kishte ngecur aty, poshtë reve, diku mes themeleve dhe trarëve të çatisë. Ishte dollap, por ngjante si anije. Një nga ato binátë që nuk prodhohen më. Nuk mund të fshihej. Qe forcë natyre, ndonëse varakët dhe llaku shkëlqyes përpiqeshin ta bënin të brishtë. U ble në Shkodër, në qytetin-kufi, në një dyqan të posaçëm, ku jo të gjithë kishin të drejtë të blinin. Ishte dyqan për ata që fituan luftën. Dhe për simpatizantët e tyre, sigurisht. Orenditë e tregtarëve të shpronësuar dhe të atyre që ikën nga Shqipëria bashkë me pushtuesit, shiteshin aty me ankand. Kjo ishte historia si mbërriti te ne kjo orendi, që për mua u bë teatër, kinema, ndërsa për të tjerët mbeti dollap.

Gjyshi e donte dollapin si të ishte njeri. E mori me vete kudo ku detyra e çoi në mbrojtje të kufijve shqiptarë. Gjyshi ishte veteran i luftës. I plagosur në luftë. Madje një cifël predhe, diku në mollëzën e faqes së majtë, e kishte në mish. E dinin të gjithë. Por për ta prekur e preknim vetëm ne, fëmijët. Ndodhte një herë në vit. Atëherë kur gjyshin e ftonin në shkollë për të treguar kujtimet, si çdo 5 Maj. Ne viheshim në radhë për  ta prekur me gishtërinj ciflën e predhës naziste. Ishte si të prekje një copëz meteor, që kishte goditur planetin Mars.

Dollapi, përkundrazi, nuk kishte asgjë heroike. Madje, me gjithë madhështinë, kishte diçka të ngathët, prej invalidi, po ta këqyrje më nge. Me dorezat e lara në ar, pasqyrat e mekura dhe kornizat me gdhendje të holla, ai dollap ngjante si i huaj mes nesh. Ishte si fëmijë i ardhur nga një lidhje jashtëmartesore, si një incest. Nuk kishte të bënte me njerëzit. As me orenditë e tjera të shtëpisë. Dukej si kushëri natyror i pemëve dhe drurëve frutorë të kopshtit në shtëpinë e gjyshit.

Por me gjithë magjinë, dollapi nuk ishte krijesë njëqelizore, amebë. Si çdo gjë në jetën tonë, edhe dollapi ishte prekur nga dyzimi: sëmundja jonë – patologjia e ndarjes, izolimi. Mespërmes trupit të tij ishte listela, që e ndante dollapin në dy pjesë. Ishte kloni, kufiri që nuk duhej kapërcyer, ishte normë, trau, Checkpoint Charlie, muri i Berlinit. Lindja takohej me Perëndimin në atë dollap të ndarë në mes.

Nuk duhet të ketë pasur prehje brenda tij. Veshjet tona, të shtëpisë, në njërën anë. Në anën tjetër vareshin rrobat armike. Modelet e këmishëve të thjeshta të punës i kundërviheshin sqimës së leshit të endur hollë dhe butësisë së mëndafshit. Rrobat me aroma burri, përballë kostumeve me vijë dhe këmishave me jaka të ngrira. Shpirti i lig i të zotëve, pëshpëritej se jetonte aty. Nuk duheshin prekur me dorë. Rrezik vdekje! Tension i lartë! Nuk do çuditesha aspak nëse një ditë, prindërit, të pikturonin mbi kanatin e ndaluar të dollapit ndonjë kafkë.

Më vonë do kuptoja se mes dollapit dhe gjyshit ekzistonte një hallkë lidhëse, që mund të quhet dhe prangë. E morëm vesh pas vdekjes. Dollapi kishte qenë nyja që e mbante lidhur gjyshin me familjen e tij. E kishte braktisur origjinën kur doli në mal, kur u bë partizan dhe më pas komunist. Bëj çudi si nuk e la amanet, që pas vdekjes ta prishnim dollapin dhe t’ia bënin tabut. Pikërisht ai dollap, mitër dhe varr, do bëhej vendi i pëlqyer i lojës sa isha fëmijë, deri kur më thanë “Dil jashtë! U bëre burrë!” Me kohë, pa e kuptuar as vetë, dollapi mori trajtat e një vendstrehimi. Nuk e dija se hapësira brenda tij ishte forma më naive e vetëmbrojtjes nga kolektivizimi, nga masivja, nga uniformiteti i mendimeve dhe vizorja e gjykimit.

Në dollap kishte dy lloj errësish. Tjetër ishte errësira që pllakoste kur mbyllja kanatet. Tjetër ishte errësira që binte kur mbyllja sytë. Aty nuhata për herë të parë se profesionet nuk ishin zanate. As mjeshtëri. Nuk mësoheshin. Ishin në gjak. Me profesionin lindje, siç kisha lindur unë mbështjellë me placentë. Por profesionet ishin dhe veshje. Pantallona, xhaketa, këpucë, galloshe, çizme, shoshone, kapota dhe mushama kundërshi. Më tepër se gjithçka, profesionet ishin këmishë.

Me të veshur xhaketën e gjyshit, me spaleta dhe yje, me t’u futur brenda një këmishe të kaltër, me të hyrë brenda pantallonave kominoshe, me të veshur dorashka dhe çizme, ndihesha tjetër njeri. Rrobat merrnin befas format e trupit, më rrëmbenin, më bënin për vete, isha peng i tyre. Krejtësisht. Kam qenë aktor, mësues, kam qenë mekanik, peshkatar me beretën vënë shtrembër mbi sy, oficer kufiri që ndiqte armiqtë e Shqipërisë. Aty, në ato errësi, isha mjeku, kam qenë çelësabërës, kuzhinier, pilot, polic, postier që sjell lajme, kam qenë hamall, fillrojtës, akrobat, vinçier, trenist, shinandërrues me fener në dorë, shofer dhe traktorist që punonte për vitin 2040 dhe njeriu që bënte rima në errësirë.

Në anën e gabuar të dollapit profesionet ndryshonin krejt. Ato rroba më sillnin ndërmend profesione që familja s’i pëlqente dhe që shteti nuk i kishte me sy të mirë. Avokat? Tregtar? Ushtarak me grada? Hoxhë, prift dhe dervish me mjekër? Ke luajtur mendsh!? Nga ky shkak veshjet e krahut tjetër filluan të më dukeshin si kurthe prej lecke, burim sëmundjesh, vatra vdekjesh. Ato rroba ishin pjesë e një bote të rrezikshme. “Po i preke bëhesh borgjez, armik, jo partizan me yll në ballë, si yt gjysh!”, kërcënonin prindërit. Makthi i vdekjes nga prekja e rrobave të ndaluara do kishte zgjatur, nëse gjyshi, që vdiq panteist, nuk do të thoshte, duke folur si me vete, se pavarësisht se rrobaqepësit nuk ia shohim gjilpërën, penjtë dhe gishtërinjtë, në qiell gjithkujt i pritet zanati që i shkon përshtat. Asgjë nuk është mirë apo keq. Është thjesht përvojë. Ndaj nuk u flakën as veshjet armike. Arsyeja nuk u shqiptua, ndonëse mund të  merrej me mend. ‘T’i flakja..? Ishin aty kur dollapi u ble! Të zotët mund të kthehen dhe mund t’i kërkojnë’, tha një herë im gjysh, kur mbarteshim drejt kufijve jugorë të Shqipërisë. Më duhet të mendoja: Ku gjendeshin zotët e atyre teshave? Me se merreshin? Ç’beteja sajonin, ç’urdhra e ç’komanda jepnin kostumet me kopsa prej tunxhi dhe me yje në spaleta, mbyllur brenda në dollap? Do të ktheheshin t’ia merrnin gjyshit dollapin? Do i kërkonin llogari për rrobat dhe teshat që kisha veshur unë? Po të linjtat e holla, dantellat, pantallonat e grave, me zinxhir përpara, ç’ëndrra shihnin? Çfarë fshihnin nën tegelat e ngushtë të gjoksit në këmishat e vajzave? Pse nuk u qenë ngjitur edhe të zotëve në trup? Kishin fshehur pusulla dashurie? Po farat e shkundura nga lulet a ishin ende në ato xhepa? Këto ishin pyetjet që nuk u bënë kurrë, ndërkohë që një fushatë e ashpër qortimesh prindërore digjte çdo dëshirë për të mos hyrë në dollap.

Sidoqoftë, megjithë mallkimet dhe frikën, zor se mund ta mbaje fëmijën larg kësaj mitre ku lindnin ëndrrat. Futesha aty si në një shpellë magjike, kur të rriturit shkonin në punë. Në ato orë shtëpia i rikthehet fëmijës, siç kthehet një e drejtë apo një pronë. Veçse kur as mallkimet, as kërcënimet nuk zunë vend, prindërit sajuan një tjetër rreng për të ma mbajtur dollapin sa më larg. Ata shpikën armën e fshehtë kimike – naftalinën e bardhë, prodhuar gjithashtu me forcat tona, në vend. Fshehur nëpër xhepa, në mansheta dhe jaka, kokrra e naftalinës qe mjet efikas kundër molës, por jo edhe ndaj kureshtjes. Sidoqoftë, me naftalinën diktohesha shpejt. Teshtimat dhe kolla dëgjoheshin. Pastaj mbërrinin prindërit. Ëndrra mbaronte dhe unë flakesha sërish jashtë botës që desha – jashtë prej placentës sime të drunjtë.

 

IV: Nga një botë e atillë nuk largohesh vetë. Të nxjerrin. Njëlloj siç më kishin nxjerrë mua nga këmisha me të cilën kisha ardhur në jetë. I kisha mbushur gjashtë vjeç, kur prindërit vendosën që edukimin tim të mëtejshëm ta merrnin në dorë mësues të rinj. Jo gjyshërit. Mësuesit e mi. Duhet të strukesha, të gjeja sërish një placentë. Duhet të kthehesha në qytet, ku kisha lindur. Të ribirësohesha nga prindërit. Të bëhesha qytetar. I mirë. ‘Trim, besnik i Partisë dhe i mençur, si xhaxhi Enver’.

Largimi im nga shtëpia gjyshërve iu duk i padrejtë. Jo si grabitje, kuptohet. Por kthimi im te prindërit u kujtoi gjyshërve shpronësimet. U kujtoi reformën agrare të vitit 1946, që u kishte marrë tokat dhe bagëtitë, duke i bërë të varfër, por jo qyqarë, siç u ndjenë pas ikjes sime – ‘manarit të shtëpisë, rritur lirshëm, në një kopësht me pemë e me drurë’.

Kopështi i shtëpisë së gjyshërve ishte si një këmishë, mbi të cilën kishin pikturuar zogj, fruta, pemë. Kopështi ishte natyrë – plotësonte gjithësa i mungonte shtëpisë. Natyra nuk ishte si ne. Natyra çmendej. Thuajse përditë. Lëvoret, sythet, rrënjët, bulat, lulet, rrënjët dhe gjethet, çarteshin sa herë që ndjenin afsh rrezesh dhe afrimin e lagështirës së shiut. Farat kur thithnin diell, plasat kur mblidhnin dyll, lëngjet kur rridhnin fshehtë, frutat kur ndryshonin ngjyrë, çmendeshin fare pas dritës së hënës dhe pas reve. Pemët, drurët, farat, bimët dalldisnin edhe për ne, njerëzit e shtëpisë. Ato çmendeshin për ne, që nuk mund të çmendeshim. Dhe e merrja me mend. Nëse një ditë do dëgjonim krisje të frikshme, nëse ndonjëherë shtëpia do të çahej më dysh, nga themeli në çati, kjo nuk do të ndodhte nga tërmeti, as nga ndonjë mallkim apo mëri e fshehtë fqinjësh. Plasja do të vinte nga rregulli, nga normaliteti dhe nga zelli për të qenë njerëz të kujdesshëm dhe veçanërisht të mirë. Ndaj kopshti, sidomos në pranverë, nuk ishte gjë tjetër përveçse vendi ku humbisja, ku i fshihesha prej jetës pa gabime dhe rregullit.

Nuk kam qenë përjashtim. Moshatarë të mi kishin kopësht, gjithashtu. Veçse në kopështin e tyre, pemët dhe bimët nuk mbilleshin, nuk mbinin në tokë, as nuk çmendeshin. Kurrë. Pemët dhe lulet e kopshtit tjetër pikturoheshin mbi mur. Gjithë sa mësova nga kopshti im qe përvojë për jetën. Lulet janë njerëz, thoshin gyshërit. Qumështori djeg buzët. Lulekuqja të vë në gjumë. Prej gjineshtrës nxirren aroma. Rigoni, rozmarina, dhjozma bën gjellën e mirë. Aty, në kopësht, mësova të dalloj sojin e trëndafilave për t’u mbajtur në dorë nga llojet e trëndafilave që petalet u bëhen shurup. Zambaku i gjarprit dhe lulegomari rritshin kot. Prej mëllagave dhe kamomilit, po t’i shisje, nxirrje lekë xhepi për shkollë. Qepa ishte si bombë me gaz lotsjellës dhe kuti e ndihmës së shpejtë për bërrylat dhe gjunjët e grirë nga loja në fushë. Kishte edhe një dallim. Moshatarët e mi visheshin me përparëse të bardha. Unë jo. Haha! Hahaha! Kisha lindur, apo jo me këmishë…?! Ju kujtohet?

Ndërkaq kishin mbërritur vitet ’70. Gjyshen e qortonin gjithmonë e më shumë se betohej në Zot, se thoshte inshallah dhe mërmëriste vend e pa vend fjalë orientale, kur fare mirë penxheres mund t’i thoshte dritare, apo kur në vend të evlat dhe axhami mund të përdorte kalama ose bir.

Nuk kishte më kthim. Nuk mund të mbrohesha nga bota duke u rikthyer në dollap. As në kopësht nuk mund të rrija më. Duhet të hysh në jetë, më thanë. Dhe ashtu u bë. Duhet t’u ktheja krahët të gjithave. Përfshi dhe Karkanxhollin –moshatarin tim. Sa herë që donte të bëhej i padukshëm, kur luftonte apo kur kryente mrekulli, Karkanxholli vishte në trup një këmishë prej metali. Megjithëse nuk munda dot kurrë, e kam ëndërruar fatin e tij. Ika. Dola dhe nga kjo këmishë. Ditën që u ndamë, im gjysh më dhuroi një top. Prej lëkure ‘me karardare, me pipth e me llápa’. Nuk e fryu me pompë. I dha bulçive derisa e mbushi kamardaren me frymën e tij. E ruajta aq kohë sa mund të ruhet një top mbi dollap. Kur shfryhej e nxirrja në diell. Ndonjëherë e fusja pipthin në gojë dhe, me sebepin se po e fryja, merrja pak ajër nga topi ku gjyshi kishte mbledhur frymën e tij. Deri ditën kur ndërruam shtëpinë topi ishte aty, mbi dollap. Pastaj humbi. Siç ndodh me paraardhësit.

Por nuk mbaroi aty. Si të ishin penduar për këmishën që ma kishin zhvatur, prindërit dhe mësuesit më dhuruan një këmishë të re. Isha bërë tamam burrë – thënë ndryshe isha 10 vjeç. Më këtë rast organizuan një ceremoni në varrezën e dëshmorëve. Aty më veshën një këmishë të pastër, të bardhë. Në qafë më lidhën një shall të kuq. Nuk zhgënjeva njeri. E thashë qartë. Siç e kërkonte rasti. Pa asnjë gabim. “Betohem përpara flamurit dhe shokëve të mi pionierë, se do punoj, mësoj dhe do të jem bir i denjë i mësimeve të Partisë dhe xhaxhit Enver. Do jem gati të derdh edhe pikën e fundit të gjakut për të mbrojtur atdheun socialist”. Kështu kishin bërë të gjithë para meje. Këtë betim bënë pas meje edhe të tjerë. E mbajtëm betimin që thamë para flamurit? Këmisha e bardhë, shalli i kuq. Jo si flamuri – kuqezi. Kuq e bardhë. A ishte kjo shenja se brezi im, ndryshe nga brezi i gjyshërve tanë, do të derdhte më shumë djersë sesa gjak, se do të bënte më shumë kompromise se kundërshtim?

 

5: Më fanepsen në ëndrra. Këmishë fluturuese. Këmishë profesionesh. Këmisha force për të çmendurit. Placenta të shqyera, të përgjakura, të flakura. Si këmisha – das hemd i arkidukës së vrarë në Sarajevë. Hapin mëngët sikur kërkojnë të më rrëmbejnë për të më çuar diku tjetër. Përse kërkonin të më rrëmbenin? Përse donin të më ngjiteshin në trup? Të jenë këmishat që jam përpjekur të shmang në jetë? Profesionet që dështuan tek unë? Jetët ngjajnë, gjithsesi. Siç pleqëria i ngjan fëmijërisë. Siç puthja e fundit do i ngjajë puthjes së parë, jeta e sotme ngjason me jetën që lamë pas shpine. Bota bashkohet. Prapë. Si në kohën e kolektivizimit, që shpronësoi nga ndjenja e vetjakes dhe intimes tim gjysh. Rikthim në Pangea. Gjithçka që ishte krijuar për të na mbrojtur (placenta, dollapi, familja, kopshti i fëmijërisë, shkolla, aksionet, Karkanxholli, ëndrrat, mitologjitë dhe idealet) nuk kishin mundur. Cila mund të jetë këmisha që mund ta mbrojë vetjaken, atë që i fshihet ekranit, gazetës dhe përkthimit? Hapja apo mbyllja ndaj shoqërisë? Hahaha. Sërish nomadë. Emigrim. Ekzil. Trokit nga brenda portës. Strehim te vetja. Ante portas. Në Termopile sërish.

Nga im gjysh, partizani i Brigadës VIII Sulmuese, te Herakliu mitologjik kalohet si të kapërcesh një vah. Luftëtarë që të dy, po nuk vdiqën në luftë, siç e kërkon pathosi dhe epika. Vdiqën gjakshprishur, të helmuar. Po. Nga një këmishë. Për hir të dashurisë fatale. Vdiqën prej Erosit politik. Erosit të veshur me këmishë dhe kollare. Kishin lindur heronj në fund të epokës heroike, siç unë kisha lindur me këmishë në kohë ateistësh filistinë.

Ndaj çdo mëngjes kam nevojë për një mbidozë pozitivizmi. Lajm optimist nuk ka. Mrekullinë që nuk arrin ta bëjë fjala, nuk e bën dot as veprimi. Haha! Hahaha! Nga uratat që të tjerët më dhanë u përmbush vetëm një. Të bëj atë që mundem. Apo atë që më lejohet të bëj. Këshilla e shekullit për jetëgjatësi? Bëhu i durueshëm, i padukshëm. Merru me gjëra që nuk bëjnë zhurmë, që s’para bien në sy dhe mbi të gjitha, kujdes kur blen apo të dhurojnë këmishë. Nga të gjitha këmishat që m’u shfaqën përballë zgjodha. Më në fund. Megjithëse nuk ngjan me këmishat e përmendura këtu, ajo këmishë mbetet strehë, vendstrehim, prapëseprapë. E duhura? Zhgënjim i ri? Ndonëse ngjason me lëkurën, ajo ofron aq sa mund të ofrojë një këmishë kur është prej letre, të cilën, si dikur mamitë, mund të ta grisin me shpërfillje ndër sy. Jeta i ngjan kalimit përmes një labirinti ngjarjesh, që marrin kuptim vetëm nëse shpjegohen me përmbushjen e një qëllimi. Dikush vazhdon t’i besojë shqisës estetike të Proust-it dhe vihet në kërkim të kohës së humbur. Një tjetër gjen rrugë më të ashpër. Atë që zgjodhi Adam Michnik-u, kur u vu të gjente arsyet përse e humbim sensin, domethëniet, kuptimin, kur kemi më shumë liri, më shumë institucione udhëzuese dhe pse përfundojmë, siç dihet, në disidentë të konvertuar, deri në pendim. Ndërkaq, rregulli ‘Askush nuk dhuron asgjë!’ kishte ndryshuar. ‘Pavarësisht nëse jeton në Graz, Tiranë apo në Sarajevë, kush lind me këmishë, jo me pará, as me placentë, por me shtatë palë lëkurë ka për ta paguar, atë që i është dhënë vetëm  atij, ndërsa gjithë të tjerëve u është mohuar’.

 

*Eseja është pjesë e antologjisë “Das Hemd: 1983 – 1914 – 2014”.

 


Fatal error: Uncaught ___C_0: (E_ERROR) Trying to access array offset on value of type bool in /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/js/tinymce/skins/wordpress/images/formatting.config:252 Stack trace: #0 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(13): ___C_5->_errorHandler(2, 'Trying to acces...', '/home/gazetamap...', 13) #1 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(17): JNews\Module\Block\Block_9_View->get_demo_style() #2 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(74): JNews\Module\Block\Block_9_View->get_image_size() #3 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(63): JNews\Module\Block\Block_9_View->build_column(Array, 'jeg_col_2o3') #4 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(47): JNews\Module\Block\Block_9_View->render_column(Array, 'jeg_col_2o3') #5 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/BlockViewAbstract.php(17): JNews\Module\Block\Block_9_View->render_output(Array, 'jeg_col_2o3') #6 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/ModuleViewAbstract.php(165): JNews\Module\Block\BlockViewAbstract->render_module(Array, 'jeg_col_2o3') #7 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Single/SinglePost.php(1265): JNews\Module\ModuleViewAbstract->build_module(Array) #8 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Single/SinglePost.php(205): JNews\Single\SinglePost->related_post(false) #9 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php(307): JNews\Single\SinglePost->related_post_hook('') #10 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php(331): WP_Hook->apply_filters(NULL, Array) #11 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/plugin.php(474): WP_Hook->do_action(Array) #12 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/fragment/post/single-post-1.php(66): do_action('jnews_single_po...') #13 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template.php(772): require('/home/gazetamap...') #14 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template.php(716): load_template('/home/gazetamap...', false, Array) #15 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/general-template.php(204): locate_template(Array, true, false, Array) #16 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/single.php(16): get_template_part('fragment/post/s...') #17 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template-loader.php(106): include('/home/gazetamap...') #18 /home/gazetamapo/public_html/wp-blog-header.php(19): require_once('/home/gazetamap...') #19 /home/gazetamapo/public_html/index.php(17): require('/home/gazetamap...') #20 {main} thrown in /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/js/tinymce/skins/wordpress/images/formatting.config on line 252