Nga Mark Simoni
Qeshë në fillore atherë kur nëpër Lezhë filloi të përmendej emri i Ndoc Gjetjes. Kishte shkruar nëpër gazeta, dhe njerëz të Tiranës e lavdëronin. Iu luta tim eti që të më çonte ta shihja atë poet. Nuk e di përse, por atëherë shkrimtarët i mendoja të verbër, të qorruar nga të shkruarit, leximet, terri i dhomave, nga vetmimi. Mbase i mendoja kështu ngaqë më i vjetri i shkrimtarëve kishte qenë i verbër. Kështu mendoja dhe për Ndocin. Shtëpia qe në të dalë të qytetit, bash buzë lumit, ku magjypët gjuanin peshk e bënin aheng rreth ca zjarresh të çuditshëm.
Në oborr ishin dy kuajt e babait të Ndocit, të mëdhenj e të egjër, si kuaj filmash a përrallësh. Brënda qe shumë tym, Ndoci ishte i dobët dhe i zbehtë, (me shtatin e humbur në një mangore që dukej shumë e madhe, por çuditrisht nuk qe i verbër), Më erdhi keq. “Mbase nuk është shkrimtar aq i madh sa të jetë i verbër”,- pata menduar at’herë.
Tavani i odës qe fare i ulët, zjarri ishte në të mekur dhe një grua sillej si reja, duke u mbështetur mureve të vjetër.. Qe e ëma, krejt e verbër, ishtë qorruar prej vitesh. Kanë kaluar aq e aq kohë, unë jam bërë burrë e Ndoci nuk është më, ka ikur. Nga tërë ajo ditë mbaj akoma mend gruan që sillej ngadalë, kuturu, si në jerm nga verbëria, Atëherë kam menduar se qorrimi i saj nuk ishtë gjë tjetër veçse verbimi i të birit, por që nëna ia ka marrë atë qorrim vetëm për ca kohë, aq sa djali të bëhej shkrimtar i madh.
Kam gjetur aq shumë sy të verbër në letërsi dhe historinë e saj, sa për një periudhë kjo m’u kthye në shqetësim. Para ca kohësh lexova romanin “Sy” të Ardian Kyçykut dhe kam ca skeda të nxjerra prej aty.
Megjithëse e kam lexuar prej qindra herësh këngën “Përtej Urës së Qabesë”, dhe sa herë e lexoj gjej kuptimshmëri të ndryshme, (herë dhimbja, herë vetmia, herë malli, herë dashuria, herë amanetet), një gjë s’më ka ndryshuar kurrë në vemendjen e leximit: lutja e ushtarit të Qabesë “… O ju korba që më hani / Sytë e zez’ të mos m’i ngani….” Ushtari që vdes në shkretëtirë, i goditur dhe i mallkuar nga fati, ka vetëm një lutje që u drejton korbave: të mos ia prekin e të mos ia prishin sytë.
Duket se ushtarit nuk i ka interesuar më asgjë përveç syve. Ato i mjaftojnë për tërë jetën. Imagjinoni vetëm dy sy të mbetur nga i tërë trupi i një njeriu që u sos krejt nga korbat. Madje duket se njeriu nuk është gjë tjetër veçse sytë e tij, vetëm vështrimi që ka, sall trishtimi që mbetët në to.
Kam parë në takimin e Lahutarëve të Veriut në Lurë ca pleq të verbër. Këngët e tyre qenë të thella, të errta dhe dukej se kishin po ato jehona të rënda që kanë shpellat e mazgallat e vjetra. Nuk ka asnjë mëdyshje që është pikërisht vërbëria ajo që i ka bërë këngët e tyre aq të thella dhe të errta njëkohësisht. A nuk e dëgjojmë Andrea Boçelin dhe jehonat e brendshme të tij?
Mbasi jemi tek muzika, po më kujtohet Bethoveni. I shurdhër. Po a nuk është i të të njejtit lloj dhe e të njëjtës peshë fati i verbimit të shkrimtarit e lexuesit me mosdëgjimin e kompozitorit e muzikantit? Bethoveni është më fatkeq dhe më në vështirësi se sa Francisko Salinasi që ishte një muzikant i verbër.
Sepse pikërisht shkrimtarët dhe artistët kanë një nevojë egzistenciale të kenë raporte dhe mardhënie me artin e tyre, të kenë mënyrën e të shijuarit dhe të gjykuarit të veprës së tyre. Nëse mes krijuesve dhe vepres së tyre futen truke dhe rrengje që fati dhe jeta u bën njerëzve, atëherë krijohet një anomali jo me pak pasoja.
Para ca vitesh shkrova librin “Murgj të verbër”, ku në tregimet e mia nuk kishte as murgj, e aq më pak të verbër. Vetëm në kopërtinë, (për t’i ardhur përshtat titullit), u vendos kompozimi i Brygel “Udhëtimi i të verbërve”, njerëz që ecin kuturu, duke u mbajtur e mbështetur tek njëri tjetri, pa e ditur as prej ku janë nisur dhe as se ku do të shkojnë.
Mes tërë atyre që u shkruan nëpër gazeta kujtoj se dikund u tha: kur del prej këtij libri, nëse nuk je verbuar fare, ke një mugullim e terrnajë që të mbështjell për një kohë të gjatë.
Lui Brain ngaqë nuk i pati më sytë “e kaloi vështrimin në majë të gishtave, si një qenie mitike në historitë e legjendave urbane”- shkruhej për autorin e alfabetit të të verbërve.
Gjithë ai trishtim i imi për verbërinë e tyre, ajo ngarkesë që kam marrë për hallin e tyre, më vonë e kam kuptuar se ka qenë jo dhe aq e nevojshme. Shekspiri shkruan: “Duke parë errësirën që shohin të verbërit”. Mirëpo kam vënë re se krijuesit e verbër e shpërfillin këtë thënie të Shekspirit, mbasi ata insistojnë tek fakti se nuk kanë një errësirë të njëllojtë me të gjithë të qorruarit. Ata thonë se bota e tyre e verbërisë është me më shumë dritë sa çfarë mendohet. Borgesi na ka rrëfyer për verbimin e tij, që iu bedit bash kur u bë Drejtor i Bibliotekës së Buonos Airesit.
Në “Poemën e dhuntive” ai shkruan: “Fati më dha njëherësh Librat dhe Natën…”. Më vonë ky autor i madh shkroi librin “Lëvdatë errësirës”. Por Borgesi me një humor të zi na tregon se po ashtu dhe dy të tjerë, bash drejtorë të po asaj biblioteke, adhurues të librit dhe shkrimtarë, Grousak dhe Jose Mamrol, kishin po të njëjtën situatë, u bënë të verbër.
Më vonë tek Miltoni (autor i “Parajsa e humbur”, poet i famshëm dhe njëkohësisht i verbër) kam hasur faktin që përveç Homerit të qorruar, antikiteti ka patur dhe një krijues po aq të madh, Tamirisin, që mbasi kishte humbur veprën pati humbur dhe shikimin. James Joyce dikund shkruan me një optimizëm brilant: Nga të gjitha gjërat që më kanë ndodhur, besoj se më pak e rëndësishmja është verbëria. Ndërsa Fray Luis de Leon në një poezi na thotë: “…Dua të jetoj me veten fillikat…”
Kudo vezullon një optimizëm i zi, në tërë ato vepra të verbrish. Ata nuk janë tutluar nga fati, nuk janë mrrolur në vetmim, por e kanë marrë verbimin si një mundësi për të qenë më të thellë, më reflektiv, e kanë ndjerë letërsinë si një “akt tingullor” dhe pikërisht është letërsia dhe raportet dashurore me të që ua kanë ndriçuar ata skuta dhe kthina të errëta ku i ka dërguar jeta. Ata e kapërcyen verbërinë, letërsia më shumë se çdo gjë ua dha këtë mundësi. “Për veprën e artistit verbëria nuk është një fatkeqsi e pandreqshme, ajo është një instrument.” thotë Borgesi. Dhe vërtetë tërë ajo letërsi e shkruar në errësirë ka një shkëlqim vezullues, që vazhdon të na ngazllejë, të na ndriçojë përherë e më fort.