Në funksion të reformës në drejtësi, deputeti demokrat Arben Imami argumenton se bikameralizmi që përfshin senatin do të ishte zgjidhja më e mirë dhe më e pranueshme. Imami flet për shumëçka në këtë drejtim, negociatat e vitit ’98, si u pranua asokohe drafti fillestar që përfshinte senatin, pse nuk u konkludua në fund me të, bisedimet aktuale me Bashën për çështjen në fjalë dhe pse nuk është dakord me disa çështje kruçiale të nismës që ekspertët e komisionit të posaçëm parlamentar kanë dërguar në Komisionin e Venecias.
Intervistoi: Nevila Perndoj
Në këndvështrimin e bashkëhartuesit të Kushtetutës, deputetin e Partisë Demokratike, Arben Imami, për ndryshimet kushtetuese në kuadër të reformës në drejtësi, nuk mund të shpiket një model shqiptar. Imami shprehet në një intervistë për gazetën “Mapo” se për këtë qëllim ka disa tradita mjaft të mira si ajo anglo-saksone, tradita kontinentale-gjermanike dhe ajo latine. Sipas tij, për çdo mjet dhe instrument, ekspertët shqiptarë duhet t’u drejtohen pikërisht këtyre traditave. Nën frymën e këtyre traditave, Imami e sheh shumë të thjeshtë zgjidhjen e ndryshimeve kushtetuese që do t’i shërbenin më së miri reformës në drejtësi. Pikëpamja e tij është që të rregullohet dhe të ndreqet Kushtetuta aktuale, që për të, do të thotë mot a mot kthimi i këtij diskutimi tek projekti dhe ideja e tij fillestare që prej vitit ’98 (kur u hartua edhe Kushtetuta) për pasjen e senatit. Sipas Imamit, senati do të reflektojë së pari për politikën, së dyti për gjyqësorin dhe së treti për pushtetin vendor. Imami shtjellon secilën prej tyre, duke i mbetur qëndrimit të tij koherent se vetëm bikameralizmi që përfshin senatin do të ishte zgjidhja më e mirë dhe më e pranueshme për këtë Kushtetutë në funksion të reformës në drejtësi. Imami flet për shumëçka në këtë drejtim, negociatat e vitit ’98, si u pranua asokohe drafti fillestar që përfshinte senatin, pse nuk u konkludua në fund me të, bisedimet aktuale me Bashën për çështjen në fjalë, dhe pse nuk është dakord me disa çështje kruçiale të nismës që ekspertët e komisionit të posaçëm parlamentar kanë dërguar në Komisionin e Venecias.
Z.Imami, sot po flitet aq shumë për çështjet kushtetuese në kuadër të reformës në drejtësi. Duke iu referuar draftit të ekspertëve të komisionit të posaçëm parlamentar për reformën në drejtësi, që ka bashkangjitur edhe një sërë ndryshimesh kushtetuese, a mendoni se është zgjeruar mjaftueshëm spektri i saj në funksion të kësaj reforme?
Për një reformë të drejtësisë jemi parimisht dakord që të gjithë. Më këtë nuk dua të them se çështjet e tjera shkojnë më mirë sesa drejtësia, por mendoj se duke qenë sektor më i definuar nëpërmjet saj, mund të japim një ndryshim më të shpejtë pozitiv për të gjitha degët e tjera të pushtetit. Që të bëhet kjo reformë, (ashtu si edhe në pikëpamjen e atyre që e kanë paraqitur draftin), mendoj se kërkohet ndërhyrje kushtetuese. Problemi në këtë rast qëndron se çfarë lloj ndërhyrjeje kushtetuese lipset. Së pari duhet të fillojmë me principet. Pra, çfarë principi do të zgjedhim kur të bëjmë ndryshimet kushtetuese? Do të shpikim një model të ri? A mund të ketë një model shqiptar? Çfarë jemi aktualisht duke imituar me modelin e paraqitur? Në fakt, ky është model i kapjes së gjyqësorit nga ekzekutivi. Ky nuk është model demokratik. Ky nuk është model për Shqipërinë. Ekzistojnë disa tradita, ajo anglo-saksone, kontinentale -gjermanike apo latine, dhe për çdo mjet e për çdo instrument duhet t’u drejtohemi këtyre traditave. Sepse nuk ka model shqiptar. Unë kam respekt për ata që kanë punuar dhe mendoj që ka ndër ta edhe konstitucionalistë të mirë, por nuk kam besim se ata mund të shpikin modele të reja konstitucionale. Atëherë, pikëpamja ime është që të rregullojmë dhe të ndreqim këtë Kushtetutë që kemi, e cila në fakt do të thotë që ta kthejmë Kushtetutën te projekti dhe tek ideja e saj fillestare, që është edhe sot koherente dhe mban në qendër të saj senatin. Senati, do të reflektojë jo vetëm për gjyqësorin dhe drejtësinë në përgjithësi, por së pari për politikën, së dyti për gjyqësorin dhe së treti për pushtetin vendor. Le t’i shtjellojmë secilën prej tyre. Një trupe, e cila është e zgjedhur në mënyrë të ndryshme, me mandat tjetër nga shumica politike që qeveris vendin, i krijohet i gjithë komforti për të qenë sa më autonome, sa më pak partizane e militante. Dhe, duke i vendosur kësaj trupe një objekt të posaçëm që nuk përfshihet në politikën e ditës, në ligjet që kalon rregullisht Kuvendi, ajo pra nuk ndikon dhe nuk përfshihet në debatet mes partive, por përfshihet vetëm në ato ligje që janë strukturore, organike, që ne sot i kemi me 3/5-t. Duke vepruar kështu, mund t’i japim qëndrueshmëri sistemit tonë politik në momentin e rotacionit. Gjithashtu, dua të nënvizoj se duke qenë në objektin e punës së senatit, zgjedhja e të gjithë zyrtarëve të lartë që parashikon Kushtetuta, nëpërmjet tij do të mund të krijohet një vijimësi më e mirë, kandidatët do të shikohen më pak mbi baza partiake (dhe këtu flas për ambasadorë, gjyqtarë e zyrtarë të tjerë të lartë të shtetit). Kësisoj, ardhja e një qeverie nuk do të shkaktonte tronditje në themelin e këtyre sistemeve, siç është diplomacia e kështu me radhë. Kryeministri dhe Kuvendi apo Dhoma e Ulët do të bëjnë çdo politikë që e quajnë të arsyeshme mbi bazën e mandatit që marrin nga qytetari përmes votës së lirë, por nuk do të mund të ndërhyjnë lirisht në themelet e shtetit, gjë që është shumë e rrezikshme dhe që kanë tentacionin përherë për ta kryer mazhorancat, dhe në veçanti kur këto mazhoranca janë pak më të fryra për arsye të ndryshme (në rastin tonë për shkak të blerjes së votës) ose përndryshe duhet një vetëpërmbajtje, që kjo krijohet vetëm përmes traditës. Së dyti, nëse zgjedhja e tyre do të bëhet me zona njëemërore, sipas një propozimi që nuk është i ri, por ka gati 20 vjet që është aty, për të përfaqësuar komunitetet vendore jo mbi bazën e numrit të popullsisë, atëherë ne do të kishim një përfaqësim më të mirë të komuniteteve në politikën e lartë.
Ne kemi një sistem të pushtetit lokal, që me këtë Kushtetutë e kemi të definuar me një palë zgjedhje të vetme në nivel bashkie, kurse qarku apo rajoni nuk bëjnë zgjedhje, por krijohet me delegim vote për të ruajtur karakterin unitar të shtetit. Mirëpo normalisht, dhe përgjithësisht në Evropë, niveli i dytë i rajoneve është i zgjedhur, siç ndodh në Itali, Spanjë etj., që shkojnë drejt republikave federale dhe jo republikave unitare. Cilat tradita duhen parë në raport me pushtetin lokal?
Senati ynë shikon tri tradita: traditën amerikane, angleze dhe atë gjermane. Për këtë, në raport me pushtetin lokal, ne jemi mbështetur kryesisht te senati amerikan, që përfaqëson territorin – shtetet – dhe bundesrat-i që përfaqëson komunitetet. Në këtë mënyrë, do të kishim të zgjedhur të drejtpërdrejtë lokalë nga afërsisht rrethet e vjetra që janë edhe krahina në Shqipëri (jo bazuar në numrin e popullsisë)…Meqenëse ne nuk kemi zgjedhje në nivelin e dytë të rajoneve, ky model do ta kompensonte pozitivisht.
Reforma kushtetuese në gjyqësor, çfarë elementësh duhet të ketë parasysh?
Pikësëpari, ajo duhet të mbetet në një model. Ne kemi zgjedhur një model kontinental me një KLD dhe kemi zgjedhje të gjyqtarëve të Gjykatës së Lartë drejtpërdrejt nga Kuvendi. Kjo është një zgjedhje politike. Sado që të mundohemi, nuk mund të jetë ndryshe me këtë dhomë që kemi sot. Një dhomë e dytë ka shansin që ta bëjë më mirë këtë gjë, sepse senatori, duke qenë i pavarur nga fati i qeverisë dhe kryeministrit – duke mos dhënë votëbesim a mosbesim, duke mos votuar për buxhetin (përveçse për buxhetet lokale) – do të jetë i fokusuar në pjesën natyrore të shtetit. Dhe një nga akset e pjesës natyrore të shtetit është padyshim drejtësia. Emërimet në Gjykatën e Lartë do të mund të bëhen përmes presidentit dhe senatit. Nuk ka rrugë tjetër për t’i zgjidhur problemet. Nuk ka rrugë të reja. Domethënë, ose do të dalin nga korporata e gjyqtarëve, siç është aktualisht për gjykatat e nivelit të parë dhe të dytë, ose do të dalin nga një gërshetim i korporatës së gjyqtarëve me pushtetin, që ne përgjithësisht e quajmë politika. Nuk di mënyrë tjetër se si mund të zgjidhen gjyqtarët, përveçse ose nga një parlament serioz dhe ky bëhet parlament serioz me këtë dhomë ose nga korporata. Lipsen ndërhyrje të tjera, ne kemi impeachment-in e Gjykatës së Lartë me ¾-t për t’i dhënë garanci maksimale, por mendoj se ka ardhur momenti që ta shqyrtojmë edhe këtë çështje. Dhe ta bëjmë që të kalojë me një shumicë tjetër 3/5-t ose 50% plus 1. Ky senat me një objekt të kufizuar ka të gjithë kohën, të gjithë përqendrimin, të gjithë mundësinë që t’i ndjekë çështjet e gjyqësorit dhe mbarëvajtjen e KLD-së pa e përfshire në politikën e ditës. Kjo nuk do të thotë se ata do të jenë krejtësisht të pavarur, sepse ata përgjithësisht do të dalin nga partitë politike, por do t’u krijohet maksimumi i autonomisë për marrjen vendimeve për shkak se nuk do të jenë pjesë e shumicës parlamentare politike dhe do të kenë një mandat më të gjatë se një kryeministër.
Cilit model i referoheni kur flisni për mandatin e senatorëve?
Për mënyrën e zgjedhjes vlen më shumë modeli i senatit amerikan. Mandat gjashtë vjeçar personal dhe 1/3-a e senatit përtërihet çdo dy vjet, në mënyrë që senati të mos jetë pre e humoreve politike të momentit, të dështimit të një partie apo qeverie, por të jetë sa më i stabilizuar. Drafti fillestar që ne kemi përgatitur në vitin ‘98 ka pasur si qëllim pikërisht këtë fakt që të ketë një trupë që të mos varet nga mazhorancat e momentit. Edhe për çështjen e objektit ne kemi bërë një hap të mirë përpara.
Në ç’drejtim?
Problemi themelor i bikameralizmit dhe faktit që në disa vende është jashtë mode apo i pakuptimtë si rasti i Italisë është sepse të dyja dhomat zgjidhen në të njëjtën mënyrë dhe të dyja dhomat shpërndahen në të njëjtën mënyrë. Të dyja dhomat janë krejtësisht politike sepse buxheti dhe votëbesimi kalojnë në të dyja dhomat kështu që kemi thjesht një zgjatje të procesit legjislativ dhe asgjë me shumë. Kurse në draftin fillestar tonin të vitit ‘98 për senatin parashikohet edhe një objekt i specifikuar. Pra, senati nuk merret me çdo ligj që do të merret dhoma e ulët, e për pasojë nuk do t’i krijojë pengesë qeverisë për të miratuar projektet politike të votuara nga qytetari, por aty ku është pjesa natyrore e pushtetit, aty do të qëndrohet me gjatë në të dyja dhomat.
E prekët edhe më lart disa herë se për këtë model që ju flisni ka një draft konkret të hartuar që prej vitit 1998 atëherë kur u hartua edhe Kushtetuta… Sa e mundur është që ky draft që ka në thelb senatin me objekt të specifikuar të implementohet në Kushtetutën aktuale, duke pasur parasysh edhe ndryshimet që ajo pësoi në vitin 2008?
Drafti që ne kemi përgatitur që në ’98 ka qenë një draft disa javor përpara se Kushtetuta të merrte formën e fundit dhe kur të lexohet do të duhet të lexohet nga ky këndvështrim që Kushtetuta e sotme, pra ajo e miratuar në ’98 ndryshoi në disa elemente por jo në elemente substanciale. Së dyti, janë bërë përmirësime të Kushtetutës në vitin 2008 që për mendimin tim duhet gjithashtu të mbeten. Mandej, kur të flitet për Kuvendin do të shkruhet për senatin dhe objektin e tij…
Pra me pak fjalë nuk ka probleme draftimi, por ka problem politik?
Absolutisht po. Sepse ky draft që është hartuar në ’98 megjithëse ka pasur kontestime të pjesshme nuk është hartuar me vullnetin e pak njerëzve. Sigurisht që ideja e një senati ishte një ide revolucionare për kohën, por ajo kishte një miratim të gjerë të anëtarëve të komisionit të atëhershëm të cilët kishin kontakte më të gjitha palët. Por ngjarjet e fundit të verës apo fillimit të vjeshtës të vitit ’98 krijuan një vakum të madh politik dhe për pasojë nuk dhanë mundësinë e bashkëpunimit që në ato momente nuk dukej i pamundur midis dy partive të mëdha PD dhe PS të cilat në një masë të caktuar e kishin dhënë një pëlqim qoftë edhe të heshtur për të parë se ku do të reflektojë kjo punë dhe deri ku mund të shkojë. Por, një diskutim përfundimtar me partitë politike për këtë çështje nuk arriti të bëhet. Së dyti, drafti është i këshilluar dhe i shqyrtuar siç është shqyrtuar çdo nen i Kushtetutës me Këshillin e Evropës. E gjithë Kushtetuta dua të nënvizoj është bërë jo vetëm me këshillim të Komisionit të Venecias, por është gjithashtu ngritur në këmbë dhe këshilluar me personalitetet më të larta në nivel botëror të konstitucionalistëve duke filluar nga Carcasson, Johnes, Cacos e të tjerë. Pra, përveç Komisionit të Venecias janë bërë konsultime me personalitetet ndër më të shquarit në vendet përkatëse si SHBA-ja, France, Gjermani apo dhe Greqi përveç Venecias që ka padyshim njerëzit më të shquar në këtë drejtim.
Duke mbetur tek ekspertiza që ju përmendet sa më sipër, si ju duket përbërja e ekspertëve të huaj që morën pjesë në hartimin e draftit aktual për reformën?
Ekspertët e huaj që janë përfshirë në këtë proces mund të kenë të gjithë dijen dhe përvojën lidhur me gjyqësorin apo me prokurorinë dhe shpresoj ta kenë këtë gjë, por nuk jam i bindur se mund të krahasohen me ata që përmenda sa më sipër.
Pra a duhet të merret apriori se është bërë një ekspertizë e mirë meqenëse këtu ka pasur edhe të huaj apo gjithçka vlen të diskutohet?
Me gjithë respektin që kam për ta, jam i bindur se edhe ata vetë do ta kishin shumë të vështirë po të duan të krahasohen për çështjet kushtetuese me këto personalitete të nivelit botëror.
Thatë që asokohe ka pasur një konsensus paraprak mes partive kryesore të vendit dhe këtu nënkuptoj kryesisht Sali Berishën apo Fatos Nanon. Pavarësisht se kushtet dhe rrethanat mund të jenë të njëjta, personazhet kryesore politike kanë ndryshuar. Jemi në një realitet të ri politik, me figura të tjera politike si Rama dhe Basha… Sa i mundur është konsensusi mes tyre?
Kur fola për konsensusin fola për partitë politike dhe jo thjesht për aktorët. Ajo që doja të nënvizoja është se në ato momente (në ’98) partitë e mëdha e dhanë një miratim në heshtje me qëllim që puna të vijonte në atë drejtim. Nuk thashë se kane qenë 100% dakord me draftin. Mendoj se ai draft është aktual sepse ka ardhur momenti për ta rishikuar Kushtetutën në mënyrën e duhur dhe për ta kthyer aty ku duhet. Jam kategorikisht kundër çdo revolucioni apo jakobinizmi a islamizmi në raport me Kushtetutën shqiptare. Çdo lloj revolucioni që parashikon trupa të posaçme do të ishte fatal për vendin. Sepse në rastin konkret tetë trupa apo tetë komisione do të krijojnë një anarki të jashtëzakonshme në gjithë gjyqësorin. Duhet kuptuar se në ditët e sotme po shkojmë drejt idesë që edhe biznesi duhet kontrolluar nga një inspektorat i vetëm që të bëjë të gjitha punët e jo më të shkojmë tek ideja e tetë inspektorateve për kontrolle. Së dyti, këta kush do t’i zgjedhë? Do t’i zgjedhë kjo mazhorancë. Në momentin që flasim thjesht për zgjedhjen e një mazhorance dhe të shpërndarë në tetë trupa të ndryshme atëherë nuk do të ndodhë asgjë tjetër veçse do të ketë një kontroll të fortë politik gjë që të con detyrimisht në një korrupsion më të lartë të sistemit gjyqësor. Prandaj jam krejtësisht kundër kësaj ideje. Sepse duke mbetur te kjo logjikë do të ishte më e pranueshme një ide e pastër diktatoriale në kuptimin që kryeministri le të emërojë edhe gjyqtarët meqenëse në telefon i merr, meqenëse në Twitter shkruan që të ndëshkohet x apo y; atëherë lë ta marrë edhe drejtësinë por të paktën do të dinim se në çfarë regjimi do të jetonim. Dhe nuk do të kishte nevoja si në rastin e nismës së fundit që të paguanim me qindra milionë lekë disa njerëz të cilët faktikisht deri më sot aty kanë qenë, në Gjykatën e Lartë apo në Gjykatën Kushtetuese, në sistemin e drejtësisë në përgjithësi, dhe pikërisht këta njerëz nuk e kanë shëndoshur aspak sistemin e drejtësisë.
Pak ditë më parë, Basha hodhi idenë e krijimit të një senati. Ju vetë jeni shprehur se e keni takuar pas kësaj deklarate…A keni dalë në ndonjë qëndrim konkret?
Kryetari i PD-së, Basha ka shprehur një lloj simpatie për këtë çështje. Po. Unë e kam takuar pas kësaj deklarate dhe e kam informuar se ka një draft të tillë që në vitin 1998, meqenëse ai në atë kohë nuk ka qenë këtu. I kam thënë gjithashtu se duhet t’i kthehemi historisë sonë kushtetuese dhe ta pasurojmë në rrugën më të mirë të traditave perëndimore.
A ka diçka konkrete mes këtyre bisedave?
Jo. Sepse ajo është një çështje politike. Basha do të veprojë ashtu siç do ta gjykojë ai. Ai ka treguar një simpati për këtë çështje, çështje të cilën unë gjatë gjithë këtyre viteve e kam paraqitur në mënyrë të vijueshme: duhet një senat. Sepse vetëm ashtu do të mund të bëhej një Kushtetutë e plotë. Kushtetuta jonë është një Kushtetutë shumë e mirë dhe nëse do të duhej të plotësohej, do të duhej të plotësohej në shtratin e vet, ndryshe le të bëhej një Kushtetutë e re. Rama i ka edhe konstitucionalistët e vitit ’76. Le ta bëjë, e ka dorën e lirë. A mund ta ndriçojë ndonjë moment të vetëm drita e arsyes e të ecte në këtë drejtim. Në këto dy vite ai nuk ka treguar asgjë tjetër, veçse një mungesë të arsyes dhe shpresat janë të pakta. Por kjo nuk më ndalon që ta them këtë gjë apo të përpiqem që PD-ja të paktën ta adoptojë këtë qëndrim …
(Vijon në numrin e nesërm)
Une e kuptoj perse Beni kerkon senate si Italia fqinje, sepse si aktor qe ka qene vetem ka ‘kopjuar’ dhe nuk ka pasur ndonjeher ne jete te vet nje mendim origjinal, keshtu qe ka ngelur peng i maskave te te tjereve.
More Ben, se ne nuk kemi aq shume lidhje me Italine, si ne numrin e popullsise si ne historine tone dhe kulturen keto duhet ti kuptosh.
Por si nje protagonist qe kerkon te behet Beni, kujton se krimi luftohet duke e sterholluar ate neper senate, house of lords, apo ku di une se cfare.
Ne Shqiperi nje sterhollim i tille thjesht do ti nderlikonte gjerat pa qene e nevojshme, dhe ne fund do te kishim vecse nje produkt te rafinuar kriminal.