Reforma e sistemit të taksave dhe në veçanti e taksimit të të ardhurave, ka qënë për vite me radhë temë e debatit politik dhe ekonomik në shumë vende. Ndër propozimet e paraqitura, taksa e sheshtë është pa dyshim rishikimi më revolucionar i regjimit aktual të taksave. Taksa e të ardhurave me një normë të vetme ishte subjekt i studimeve gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, por vetëm që nga vitet ’90 ka gjetur zbatim në shumë vende të Evropës Qendrore dhe Lindore që dikur ishin pjesë e Bllokut Sovjetik.
Madje në disa vende si Italia, vitet e fundit taksa e sheshtë është bërë edhe një herë tema kryesore e debateve politike: duke u bërë pika kryesore e programeve zgjedhore, ajo më pas u bë pjesë në “kontratën e qeverisë” nga shumica aktuale parlamentare. Në dritën e përvojave ndërkombëtare, nese implementohet taksa e sheshtë, në vendin tonë do të ketë një ndikim pozitiv në ekonomi.
Origjina: Milton Friedman dhe Hall-Rabushka
Në literaturën ekonomike, modeli i parë i taksës me të ardhura të vetme (taksa e sheshtë) mund t’i atribuohet ekonomistit Milton Friedman, i cili ekspozoi karakteristikat dhe potencialin qe përfiton ekonomia e nje vendi nga kjo taks,( në 1962, Kapitalizmi dhe Liria). Duke iu referuar sistemit të taksave të SH.B.A.-së, laureati i Nobelit kritikoi rezultatet e dobëta të marra dhe efektet shtrembëruese të shkaktuara nga përdorimi i taksave progresive si një mjet I rishpërndarjes së të ardhurave. Në fakt, përballë niveleve të larta të taksave nominale karakterizohet nje progresivitet i fortë, prania e shpenzimeve tatimore dhe “boshllëqet” fiskale të ofruara nga legjislacioni i bëri normat aktuale shumë më të ulëta se ato nominale, duke komplikuar sistemin e taksimit dhe duke e bërë incidencën e taksave të pasigurt dhe te padrejtë (Friedman, 2010).
Sipas Friedman, një alternativë efektive për këtë strukturë komplekse të taksimit përfaqësohej nga një taksë e sheshtë për t’u aplikuar në të ardhurat e individëve dhe kompanive, duke lejuar vetëm zbritjen e shpenzimeve që kontribuojnë në formimin e të ardhurave dhe sigurimin e një grupi të ardhurash pa taksa. Përparësitë kryesore të identifikuara nga autori si rezultat i aplikimit të dëshiruar të takses se sheshtë përfshinte zvogëlimin e shmangies dhe evazionit fiskal me një efikasitetin te madh në përdorimin e burimeve. Kjo do të kishte rezultuar në një rritje të të ardhurave të tatueshme duke prodhuar një të ardhur nga taksat më të larta. Konsideratat e Milton Friedman u morën parasysh, disa vjet më vonë, nga Robert Hall dhe Alvin Rabushka, anëtarë të Institucionit Hoover në Universitetin e Stanfordit.
Në 1981 Muri Street Journal botoi artikullin e tyre me titull: “Një propozim për të thjeshtuar sistemin tonë të taksave”, e cila u pasua në vitin 1985 nga një ese në të cilën, ata detajuan revolucionin e taksave prej tyre, propozim konsistonte në taksimin e njëtrajtshëm të çdo lloji të të ardhurave permes një normë prej 19%, duke eliminuar të gjitha zbritjet (me përjashtim të zbritjeve që kane të bëjnë me njësinë e familjes) dhe sigurimin e progresivitetit të taksës përmes përjashtimit nga shuma e tatueshme e një shume fikse. Sistemi i taksimit i hartuar u bazua në tre gur themeli (Hall dhe Rabushka, 1995)
- neutraliteti, i garantuar nga fakti se norma e vetme tenton të zvogëlojë shtrembërimet e çmimet e tregut (relativ);
- barazia ose paanësia, pasi secili individ do të kishte kontribuar përmes taksës së sheshtë në përqindje të barabartë me tatimin;
- thjeshtësia dhe transparenca e autoriteteve tatimore, siç mund të ketë tatimpaguesi, plotësimi i deklaratës tatimore pa ndihmën e një profesionist, duke zvogëluar pra barrën për sa i përket kostos dhe kohës.
Një nga kritikat kryesore të bëra nga autorët e progresivitetit të taksave, ishte përqendruar mbi rolin e normës margjinale të taksës, e cila ndikon në zgjedhjet e punës së tatimpaguesit. Në shumicën e sistemeve tatimore, norma marxhinale është në fakt më e lartë se norma mesatare, e kjo prodhon efekte të padëshirueshme në ofertën e punës. Taksa e sheshtë, përkundrazi, “maksimizon stimujt për të punuar, për të kursyer, për të investuar dhe për supozimin e rrezikut të biznesit, duke nxitur kështu rritjen ekonomike (Rabushka, s.d.,f.11).
Fondacioni kryesor teorik mbi të cilin mbështetet modeli Hall dhe Rabushka njihet si “Efekti Laffer”, me emrin e ekonomistit Arthur Laffer i cili, gjatë viteve 1980, ishte një nga Këshilltarët kryesorë ekonomikë të Ronald Reagan (Fugazzi, 2017). Sipas Laffer ndërsa shkalla e taksave rritet, të ardhurat përkatëse rriten ndjeshëm duke u zvogëluar deri në arritjen e një niveli, përtej të cilit një shtrëngim i mëtejshëm I barres tatimore mund të çojë në një ulje të vetë të ardhurave (Pelligra, 2019). Në bazë të kësaj teorie, duke pohuar se në një vend të caktuar në kohën ku shkalla mesatare e taksës tejkalon niveli “optimal”, futja e një takse të sheshtë me një normë të vetme relativisht të ulët do të shkaktonte një rritje të të ardhurave nga taksat.
Përvojat në Evropën Qendrore-Lindore
Rastet konkrete të zbatimit të taksës së sheshtë kanë të bëjnë me disa vende të rajoneve të Ballkanit dhe të ish-bllokut Sovjetik. Shtetet e para që futën një taksë mbi fitimin e karakterizuar nga një normë e vetme në zëvendësim te sistemit të mëparshëm të taksave ishin Estonia (1994), Lituania (1994) dhe Letonia (1995), e cila u pasua, në vitet e para të shekullit 21, nga një valë e dytë e vendeve përfshirë Rusine (2001), Sllovakine (2004), Ukrainen (2004) dhe Gjeorgjia në 2005. Të gjitha përvojat e përmendura më sipër, përveç ndryshimit nga modeli origjinal teorik i tatimit mbi fitimin e te ardhurave të propozuar nga Hall dhe Rabushka, paraqesin ndryshime të konsiderueshme strukturore në lidhje me zgjedhjen e normes, bazës tatimore dhe çdo pragu poshtë së cilës të ardhurat janë pa taksa.
Një element që bashkon reformat e miratuara në këto vende ishte zgjedhja e një norme relativisht e lartë: në Lituani niveli i zgjedhur (33%) korrespondonte me normën margjinale më e lartë se sistemi i mëparshëm i taksave progresive, ndërsa në Letoni, ku në vend të kësaj, ishte në fuqi një strukturë regresive e taksave me normën më të lartë prej 20% 4, taksa mbi të ardhurat e individëve u përcaktua në 25%. Në disa raste, miratimi i taksës së sheshtë nuk ka të bëjë vetëm me të ardhurat e njerëzve e të ardhurat fizike, por edhe të korporatave: Estonia, Rumania, Letonia dhe Maqedonia kanë te njëjtën normë për të dy llojet e të ardhurave, ndërsa Rusia, Ukraina dhe Lituania kane zgjedhur norma të ndryshme. Interesant është rasti i Sllovakisë, e cila aplikoi të njëjtën normë edhe për konsumin (Tatimi mbi Vlerën e Shtuar), duke kontribuar për të vendosur një sistem uniform të taksimit.
Shumica e vendeve që kanë zbatuar taksën e sheshtë kanë mbajtur një sistem zbritjesh dhe një prag përjashtimi nga taksat, e njohur si Zona pa taksë. Krahasimi midis Sllovakisë dhe Gjeorgjisë është emblematik i ndryshimeve në zbatim: në rastin e parë shuma e shpenzimeve tatimore është dyfishuar në terma realë krahasuar me nivelet e para-reformës për të forcuar progresivitetin e sistemit, ndërsa në rastin e dytë, përballë një normë relativisht e ulët (12%), futja e taksës së sheshtë çoi në heqjen e plotë te çdo forme të pragut të zbritjes dhe përjashtimit nga taksat.
Efektet e miratimit të taksës së sheshtë ne vendin tone do te kishin ndikim pozitiv ne kursim, pra taksa e sheshtë do t’i jepte secilës familje një përjashtim të madh, taksimin e të gjitha të ardhurave të pagave mbi atë nivel, me një normë të vetme me të ulët dhe do të përjashtonte interesin, dividentin dhe fitimet e kapitalit nga të gjithë taksat në nivelin e familjes. Taksa e sheshtë do të ishte më e thjeshtë se sistemi aktual i taksave dhe do të gjeneronte rritje në kursime, Taksa e sheshtë do të ndikonte pozitivisht në faktorët e mëposhtëm ekonomikë:
1.thjeshtimi i marrëdhënieve ndërmjet autoriteteve tatimore dhe tatimpaguesit,
- rritje te kapitalit,
- ulje te evazionit fiskal,
- të ardhurat nga taksat,
- rritje ekonomike.