Vdekja e Enver Hoxhës

Hysen Sinani

Isha i huaj në Lidhjen e Shkrimtarëve



Ishte mesi i prillit. Nuk e mbaj mend ditën e javës dhe as motin. Duhet të ketë qenë kohë e mirë, sepse kisha shkuar pak më herët në redaksi dhe Diana Çuli ndodhej në zyrën e saj që rrinte gjithmonë me derën të hapur. E përshëndeta dhe e pyeta si zakonisht për të shoqin dhe fëmijët. Diana mbante një furnelë të vogël në zyrë dhe ndonjëherë, kur ishim të ngeshëm dhe nuk kishte njerëz nëpër zyra, na bënte ndonjë kafe. Edhe atë mëngjes më bëri një kafe dhe po flisnim për një autor francez që kishte lexuar Diana dhe mund t’ia këshillonim për t’u përkthyer shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, kur nëpër shkallë pamë të ngjitej Zef Gurakuqi, sekretari i kolegjiumit të revistës “Nëntori”. Zefi ishte një burrë i gjatë, me pamje dhe sjellje prej zotërie, të rralla për kohët revolucionare të vendit.

– E morët vesh çfarë ka ndodhur?

– Jo, – thamë të dy në një gojë.

Zefi sikur u pendua për lajmin ose deshi ta dramatizonte edhe më shumë, ndaj heshti pak, pastaj tha:

– Ka vdekur Enver Hoxha!

– Mos, mor burrë i dheut, ç’na the!

Diana kafshoi buzën dhe uli kokën, tamam siç do të bënte një vajzë me perçe po t’i thoshin se do ta martonin. Zefi nuk e vuri re, sepse kjo përshtypje mund të ishte hamendja ime. Ai vazhdoi të tregonte se lajmin e kishte dëgjuar në radio dhe se Enver Hoxha paska qenë sëmurë dhe askush nuk paska ditur gjë.

Domethënë, populli nuk e paska ditur.

Kur iku Zefi, Diana fshiu buzën e bërë me gjak nga kafshimi.

– Unë e di si e kam mbajtur të qeshurën, – tha ajo. – Ç’ishte ajo skenë që i sajove Zefit?!

– Pse u duk që bëra gjoja?

– Si nuk u duk. Ndoshta e ka mbajtur të qeshurën edhe Zefi, ku i dihet…

Me sa dukej, isha bërë komik. Por komikë do të ishin të gjithë, atë ditë dhe ditët në vijim. I gjithë vajtimi i Enver Hoxhës do të ishte një komedi e neveritshme e një populli të tërë që do të qante pa e ditur nëse e bënte nga frika apo nga gëzimi që kishte shpëtuar nga një përbindësh.

Për një shkrimtar shqiptar, Enver Hoxha ishte guri i provës së talentit. Po ta doje atë, do të thoshte se ishe fare pa talent. Po të mos e doje, të paktën tregoje një minimum lirie që të jepte mundësinë të gjykoje mbi gjërat dhe njerëzit, pra mund të shkruaje. Ndaj ato ditë zie në Lidhjen e Shkrimtarëve për mua kanë qenë një kureshtje e çuditshme vëzhgimi.

Gjyshja ime, për të treguar se një grua bënte naze apo sillej ashtu siç nuk ishte, përdorte shprehjen “si hollohet edhe ajo!” Domethënë, e pezmatonte fytyrën në atë mënyrë sa dukej sikur i zgjatej. Këtë shprehje unë e konkretizoja mbi çdo fytyrë të Lidhjes që shprehte “dhimbjen” për vdekjen e udhëheqësit.

Dhe, nuk e di përse i cilësoja kështu: “hollim i gjatë”, kur hapej goja e mjekra zgjatej deri mbi gjoks, ndërsa qepallat puliteshin si të perënduara: kjo tregonte se dhimbja ishte aq e thellë sa nuk dihej sa do të duronte njeriu i “holluar” kështu pa ngrënë e pa pirë për shkak të dhimbjes; “hollim gjysmak”, ishte ai që e hollonte fytyrën por mjekrën e mbante të mbledhur, duke treguar se dhimbja ishte e madhe, por jo aq sa të rrinte pa ngrënë; ndërsa hollimi i fundit, as sot e kësaj dite nuk mund ta shpjegoj përse e quaja ashtu, ishte një “hollim rrumbullak”, nga i cili nuk merrje vesh as dhimbjen dhe as kënaqësinë nga vdekja e atij sundimtari që nuk do t’i përsëritej kurrë më këtij populli fatkeq…

Është me të vërtetë për t’u çuditur, por në atë kohë, në vend që njerëzit, sidomos shkrimtarët e artistët, të ndiheshin disi më të çliruar duke menduar se jeta e tyre do të ishte, sidoqoftë, pak më e lirë e më e mirë, përkundrazi, qenë bërë si më të hakërryer, sikur përbetoheshin për shpagim ndaj Zotit, atij që i kishte marrë jetën “njeriut të tyre të shenjtë”.

Edhe në letërsi, për habinë e kujtdo që kishte menduar sadopak me kokën e tij, kështu ndodhi. Ndoshta qe e planifikuar më parë, apo ndoshta mua nuk më kujtohet mirë, por besoj se në Lidhje u organizua një seminar i rëndësishëm për forcimin e partishmërisë në romanin e kohëve të fundit. Nuk jam shumë i sigurt, por kam përshtypjen që Enver Hoxha nuk i kishte mbushur ende të dyzet ditët nga vdekja e tij.

Qe mbajtur referati, më duket nga Razi Brahimi ose Adriatik Kallulli, kishin folur edhe një tre a katër shkrimtarë dhe, mbas tyre isha ngritur edhe unë nga salla e kisha shkuar në foltore. E kisha fjalën për pak më shumë guxim që duhej të kishin redaktorët e romanit në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”.

Për të nënkuptuar në mënyrë sado të tërthortë që tani nuk kishin përse të trembeshin aq shumë, po tregoja se si në kohën kur Rableja botonte “Gargantuanë” ishin ngritur dymbëdhjetë turra me dru ku qenë djegur dymbëdhjetë botues heretikë. Do të ishte ngritur edhe një turrë tjetër, sikur Rableja të mos ia kishte mbathur në Romë tek i kunati i tij. “Sot, te ne, nuk ngrihen më turra drush”, e mbylla dikutimin tim. Pa u larguar ende nga foltorja, nga mesi i sallës m’u përgjigj me zë të lartë shefi i redaksisë së romanit, Stavri Kristo:

– O Hysen, turra e druve ka ikur, por e djegura ka mbetur!

Plasën të qeshurat dhe duartrokitjet në sallë, duke treguar se të pranishmit bashkoheshin me Stavrin.

Kjo më tregonte, qoftë edhe figurativisht, se me vdekjen e tij Enver Hoxha e kishte forcuar edhe më tej censurën në letërsi dhe arte. Por sa do të vazhdonte vallë? Edhe shumë kohë, më dukej, sepse shembja e asaj bote do të vinte vetëm si një domosdoshmëri e jashtme administrative, pa mundur t’ia shkatërronte themelet një mentaliteti të ngurtë e autocensurues, përveçse tek disa krijues që nuk do të pranoheshin kurrë si prijësit e lirë të një letërsie të re, për aq kohë sa politikës do t’i mjaftonin ata që ishin shquar në portretizimin e Enver Hoxhës dhe të shoqërisë që ai përçudnoi.


Fatal error: Uncaught ___C_0: (E_ERROR) Trying to access array offset on value of type bool in /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/js/tinymce/skins/wordpress/images/formatting.config:252 Stack trace: #0 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(13): ___C_5->_errorHandler(2, 'Trying to acces...', '/home/gazetamap...', 13) #1 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(17): JNews\Module\Block\Block_9_View->get_demo_style() #2 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(74): JNews\Module\Block\Block_9_View->get_image_size() #3 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(63): JNews\Module\Block\Block_9_View->build_column(Array, 'jeg_col_2o3') #4 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/Block_9_View.php(47): JNews\Module\Block\Block_9_View->render_column(Array, 'jeg_col_2o3') #5 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/Block/BlockViewAbstract.php(17): JNews\Module\Block\Block_9_View->render_output(Array, 'jeg_col_2o3') #6 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Module/ModuleViewAbstract.php(165): JNews\Module\Block\BlockViewAbstract->render_module(Array, 'jeg_col_2o3') #7 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Single/SinglePost.php(1265): JNews\Module\ModuleViewAbstract->build_module(Array) #8 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/class/Single/SinglePost.php(205): JNews\Single\SinglePost->related_post(false) #9 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php(307): JNews\Single\SinglePost->related_post_hook('') #10 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/class-wp-hook.php(331): WP_Hook->apply_filters(NULL, Array) #11 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/plugin.php(474): WP_Hook->do_action(Array) #12 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/fragment/post/single-post-1.php(66): do_action('jnews_single_po...') #13 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template.php(772): require('/home/gazetamap...') #14 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template.php(716): load_template('/home/gazetamap...', false, Array) #15 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/general-template.php(204): locate_template(Array, true, false, Array) #16 /home/gazetamapo/public_html/wp-content/themes/mapo/single.php(16): get_template_part('fragment/post/s...') #17 /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/template-loader.php(106): include('/home/gazetamap...') #18 /home/gazetamapo/public_html/wp-blog-header.php(19): require_once('/home/gazetamap...') #19 /home/gazetamapo/public_html/index.php(17): require('/home/gazetamap...') #20 {main} thrown in /home/gazetamapo/public_html/wp-includes/js/tinymce/skins/wordpress/images/formatting.config on line 252